Αηδόνι

Κοινώς μπιρμπίλι, (Luscinia megarhynchos), είναι ένα μικρόσωμο ωδικό πτηνό. Η αρχαία αηδών απο το αείδω = η άδουσα ή ψάλτρια.

ἀηδ-ών , -όνος, ἡ （ὁ, Αττική διαλ. ο αηδών), (ἀείδω) κατά την αιολική διάλεκτο το «ει» εγινε «η» (υπογεγραμμένον) ^[335.33]

Στην Αττικη διάλεκτο το αηδόνι ήταν αρσενικό (Ευστάθιος:“Ἀττικὸς ἀνὴρ τὸν αἴγα λέγει ὥσπερ καὶ τὸν ἀηδόνα” )* στην κοινή ιωνική θηλυκό και σήμερα ουδέτερο.

* Τρισεξουαλικόν το άτιμο ή σεξουαλική αστάθεια οπως λέει και ο Ευστάθιος.

Ονομα

Γαλλικα rossignol - ΡΟΣΙΝΙΟΛ = Νυκτερινό κέντρο στον Κηφισσό που έδωσε και το όνομα στην γέφυρα της Εθνικής Οδού.

Ιταλικα Usignolo
Απο το λατινικο Luscignolus υποκοριστικό του Luscina (Lux+cino) αντι για cano : τραγουδώ στο λυκόφως την νυκτα.

Τούρκικα : Bülbül απ΄όπου και το μπιρμπίλι ^[171.1143]

Δεν έχει εντυπωσιακό φτέρωμα. H πάνω επιφάνεια του σώματος του έχει ζωηρό καστανό χρώμα, η κάτω επιφάνεια υπόλευκο χρώμα και η ουρά του είναι καστaνέρυθρη. Η φήμη του οφείλεται στο μελωδικό του κελάηδημα, το οποίο ακούγεται κυρίως την εποχή του ζευγαρώματός του και πιο πολύ τις νυχτερινές ώρες. Το αηδόνι ζει στις εύκρατες περιοχές της Ευρώπης και της Ασίας, απ' όπου αποδημεί τον Αύγουστο προς τη βόρεια Αφρική και τη νοτιοδυτική Ασία. Ζει κατά κανόνα μέσα σε θάμνους και σε πυκνά και υγρά δάση, ενώ τρέφεται με έντομα και νύμφες εντόμων, σκουλήκια, μικρές αράχνες και ρώγες.

Παρομοιώσεις

Παρομοιάζουμε με την λέξη «αηδόνι» κάπoιον άνθρωπο με ωραία φωνή, πχ.

αλλά και άνθρωπο επιπόλαιο και φλύαρο. ^[300.1.127]

Μπιρμπιλομάτα : Γυναίκα με έξυπνα, παιχνιδιάρικα μάτια

Φράσεις

Ξανασμίγουν τ' αηδόνια
Ερωτικοί σύντροφοι ή φίλοι ανανεώνουν τη σχέση τους.

ΤΟ ΑΗΔΟΝΙ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ
της ΕΙΡΕΝΑΣ ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ-ΑΔΑΜΙΔΟΥ

Ένα κορίτσι από τη Σμύρνη με βελούδινη φωνή, μεγάλη αγάπη για το τραγούδι και πίστη για τη ζωή, ζει στα δύσκολα χρόνια της Σμύρνης κυνηγώντας το όνειρό της. Είναι το σύμβολο της ψυχικής ελευθερίας, της ελπίδας και της αισιοδοξίας ενός ολάκερου λαού. Μικρασιάτισσα, με δεύτερη πατρίδα της την Κύπρο, προσπαθεί να επιβιώσει, όπως και η μητέρα της, με σύμμαχό της το τραγούδι, που της δίνει δύναμη να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες της πολυτάραχης ζωής της.

Μυθολογία

Η Αηδών (οχι αηδής) ήταν κορη του Πανδαρέου (οχι του Παπανδρέου) και συζυγος του Βασιλιά Ζηθου (οχι Ζύθου). Σκότωσε κατά λάθος τον γιο της Ιτυλο (οχι Οιτυλο) και κάθε Άνοιξη τον θρηνεί.

Παροιμίες - Φράσεις

Αισώπου μύθοι

Ἀηδὼν ἐπί τινος ὑψηλῆς δρυὸς καθημένη κατὰ τὸ σύνηθες ᾖδεν. Ἰέραξ δὲ αὐτὴν θεασάμενος, ὡς ἠπόρει τροφῆς, ἐπιπτὰς συνέλαβεν. Ἡ δὲ μέλλουσα ἀναιρεῖσθαι ἐδέετο αὐτοῦ μεθεῖναι αὐτήν, λέγουσα ὡς οὐχ ἱκανή ἐστιν ἱέρακος αὐτὴ γαστέρα πληρῶσαι: δεῖ δὲ αὐτόν, εἰ τροφῆς ἀπορεῖ, ἐπὶ τὰ μείζονα τῶν ὀρνέων τρέπεσθαι. Καὶ ὅς ὑποτυχὼν εἶπεν: "Ἀλλ' ἔγωγε ἀπόπληκτος ἂν εἴην, εἰ τὴν ἐν χερσὶν ἑτοίμην βορὰν παρεὶς τὰ μηδέπω φαινόμενα διώκοιμι." Οὕτος καὶ τῶν ἀνθρώπων ἀλόγιστοί εἰσιν οἷ δι' ἐλπίδα μειζόνων [πραγμάτων] τὰ ἐν χερσὶν ὄντα προΐενται.

"Ενα αηδόνι καθισμενο σέ μια ψηλή βαλανιδιά, τραγουδοϋσε οπως συνήθιζε. "Ενα γεράκι, πού στερούνταν κι δλας άπο τροφή, βλέποντας το, όρμησε καί τό έπιασε. Το αηδόνι, βλέποντας τον θανατο να πλησιάζει, παρακαλούσε το γεράκι να τό αφήσει, λέγοντας του ότι δέν φτάνει αυτό γ:ά να γεμίσει τήν κοιλιά τοΰ γερακιού, κι αν έχει ανάγκη άπό τροφή, να κυνηγήσει μεγαλύτερα πουλιά. Καί το γεράκι του άποκρίθηκε: «Θά ΄πρεπε νάμαι κορόιδο γιά ν' αφήσω το έτοιμο φαί πουχω στα χέρια μου για να κυνηγήσω άλλο πού ούτε το βλέπω.
Ετσι και στα άνθρώπινα: είναι ανόητοι εκείνοι πού εγκαταλείπουν ό,τι έχουν στά χέρια τους μέ τήν ελπίδα να βρουν μεγαλύτερα.

Ἀηδόνι συνεβούλευε χελιδὼν τοῖς ἀνθρώποις εἶναι ὁμόροφον καὶ σύνοικον ὡς αὐτή. Ἡ δὲ εἶπεν· "Οὐ θέλω τὴν λύπην τῶν παλαιῶν μου συμφορῶν μεμνῆσθαι, καὶ διὰ τοῦτο τὰς ἐρήμους οἰκῶ." [ Ὅτι ] τὸν λυπηθένθα ἔκ τινος τύχης καὶ τὸν τόπον φεύγειν ἐθέλειν ἔνθα ἡ λύπη συνέβη.

Ενα χελιδόνι συμβούλευε ένα αηδόνι να ζει και να στεγάζεται μαζί με τους ανθρώπους, όπως αυτό. Και τό αηδόνι του αποκρίθηκε: «Δεν θέλω να θυμάμαι τήν πίκρα των παλαιών μου συμφορών και γι' αυτό κατοικώ στις ερημιές».
Δηλαδή αυτός πού δοκίμασε τυχαία μια πίκρα αποφεύγει και τον τόπο όπου τον βρήκε ή συμφορά.

Ομόρριζα

Αοιδός. Από το Ομηρικό «αείδω» και «άδω». (πρβλ. Μήνιν άειδε θεά Πηλιάδεω Αχιλλείος ...). Κεραμευς κερεμεί κοτέει, και τέκτων τέκτονι κι αοιδός αοιδόν φθονέει.

Οι διϊσχυριζόμενοι την Ησιόδου διαρπαγήν, την άηδόνα θεωροΰσι σύμβολον του αοιδού (πρβλ. Άνθολογ. 7, 43, 3. Πλιν. Φυσ. Ίστ. 10, 8,2)' άλλα εν ταίς παλαιαις και νεωτέραις παροιμίαις το γλυκύ πτηνον αντιπροσωπεύει τα άβλαβη και τέρποντα τον ανθρωπον: «Αηδών μη εις μώλον καλέση άετόν» και «να παίζ' ό λύκος μέ τ' άρνι κι΄ ό γκιόνης μέ τ' άηδόνι» (Άραβαντινού δίστιχ. 332, 491).
Ό ποιητής εξεπίτηδες ονομάζει το άγαπητον πτηνόν της Ελλάδος, «της άνοιξης τ' αηδόνι», οπερ τον ώραιότατον μήνα του Ετους δια της ωδής αύτου έκλαμπρύνει.
Εν Ελλάδι δηλαδή ου ζηλουσι την των άηδονοφόνων Ιταλών ωμότητα. Τοσούτω μάλλον του ίέρακος ή αίμοδιψία εκφαινεται. — Αμφότερους ωσαύτως συνάγει νεώτερος τις μύθος, ος έδωκεν άφορμήν της παροιμίας « φωνή κι' οχι άλλο » ( Βενιζέλου Παροιμ. Φ 75. σ. 336).^[462]

«Αηδόνι του Μαγιού» λένε κατ΄ ευφημισμό τον Γάϊδαρο, αφού ο Μάϊος είναι η εποχή οχείας των γαϊδάρων και της αποφυγής των γάμων απο τους προληπτικούς. ^[300]

οχεία (ρήμα όχεύω κ. νεώτ. ή σαρκική μειξη, η συνουσία, το βάτευμα, για ζώα) Ξεν. Ιππικός 5,8 «ουχ ομοίως ύπομένουσι τους όνους οχείαν δέχεσθαι» || επί αμφοτέρων : όχείαν ποιείσθαι, περί τάς όχείας: κατα τήν εποχή της οχείας|| οχεία ποντία : αυτή που καρατάει το πλοίο στη θάλασσα (δηλ. η άγκυρα) απο εκει οχείος ίππος (έπιβήτωρ).[300]

Ποίηση

Ἄ! πῶς χτυπάει καμιὰ φορὰ τούτ᾿ ἡ καρδιὰ κι ἀναφτερᾷ,
καὶ πῶς μ᾿ ἀνάβουν τὰ αἵματα,
σὰ νἆμ, ἐκεῖ καὶ τραγουδῶ μὲ τὴ φλογέρα συνοδιά:
«Τὸ λένε τ᾿ ἀηδονάκια στὰ κλεισορέματα...»

Μιλτιάδης Μαλακάσης - «Το Λένε τ' Αηδονάκια»

Επίθετα

Επίθετα για το αηδονι που απαντώνται στήν αρχαια ελληνική γραμματεία:
Αιολόφωνος, αιολόδειρος, λιγεία, λιγύφωνος, πανόδυρτος, παιδολέτωρ, δακρυόεσα, οξύφωνος, πυκνόπτερος, μελωδός, λάλος, εύγλωσσος, ειαρινή, ορθριος, ηερόφοιτος, τεκνολέτειρα, συμπάντων αοιδοτατη πετεινών, πανδίονος κάμμορος κούρη, μέλπουσα στόματι ταν μελιγύριν όπα.

Τραγούδια

Μου παρήγγειλε τ΄ αηδόνι με το πετροχελιδόνι.

Τ' ακούει ο πρωτομάστορας
ραγίζετ' η καρδιά του...
με το πουλί παρήγγειλε
με το πουλί τ' αηδόνι:
«Αργά ντυθεί, αργά αλλαχτεί
αργά να πάει το γιόμα
αργά να πάει και να σταθεί
στης Άρτας το ποτάμι.»

Στίχοι: ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ ΤΟ ΓΙΟΦΥΡΙ Παραδοσιακό Μουσική: Παραδοσιακό Εκτελέσεις: Νίκος Γράψας

Όταv κλαίει έvα αηδόvι
έvας έρωτας τελειώvει.
Έvα αηδόvι όταv σωπαίvει
έvας έρωτας πεθαίvει.

Στίχοι: Σόφη Παππά Μουσική: Γιάννης Δημητράς Πρώτη εκτέλεση: Νότης Σφακιανάκης

Το λενε τ΄αηδονάκια στα κλεισορέματα
πως σ΄αγαπώ πουλί μου δεν είναι ψέματα.

Λαλούν τ' αηδόνια και πλαντάζω*,
ανθούν τα ρόδα και μεθώ,
το φεγγαράκι κουβεντιάζω
και μου 'ρχεται να τρελαθώ.

Στίχοι: Διονύσιος Λαυράγκας Μουσική: Διονύσιος Λαυράγκας Πρώτη εκτέλεση: Λουκιανός Κηλαηδόνης & Χορωδία

*) Το «πλαντάζω» σημαίνει δυσφορώ απο το λατινικό plangere=πλήττομαι, χτυπιέμαι, τύπτομαι, στερνοκοπούμαι, κόπτομαι, θρηνώ την συμφορά.^[181,169]
Επομένως «πλαντάζω στο κλάμα» σημαινει κλαίω για τα καλά και έχω μεγάλη σύγχυση και δυσφορία.
Ο Καθ. Γ. Μπαμπινιώτης ^[131,1110] το θέλει προερχόμενο απ' ευθείας απο το πλαταγίζω που όμως σήμαινει κτυπώ δύο επίπεδα μεταξύ τους. Η δική μου άποψη είναι ότι είναι αντιδάνειο. Πάντως η σωστή έκφραση θα ηταν «πλαντάζω από το κλάμα» ή ακομη πιο σωστά σκέτο «πλαντάζω» οπως εδώ στην καντάδα.

Αργκό

Ευάγγελος Παπαζαχαρίου - Λεξικό της Πιάτσας