Αρκούδα

Αρχαία ονομασία: Αρκτος

Επιστημονική ονομασία:Ursus arctos

Η καφέ αρκούδα είναι παμφάγο θηλαστικό ζώο, είδος αρκούδας (ίσως το γνωστότερο) που μπορεί να φτάσει σε μάζα από 170 μέχρι 300 κιλά. Υποείδος της είναι η Αρκούδα Γκριζλί, διάσημη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στην Ελλάδα, η καφέ αρκούδα υπάρχει κυρίως στη δυτική και βορειοδυτική Ελλάδα ωστόσο ο πληθυσμός της είναι περιορισμένος. Γενικότερα, συναντάται στην Ασία, την Ευρώπη, την Βόρεια Αμερική και τα όρη της βόρειας Αφρικής.

Λαογραφικά

Η αρκόυδα αποτέλεσε απο πολυ παλαιά αντικείμενο δημοσίου θεάματος. Ηδη στον Βεζαντινό Ιππόδρομο υπήρχαν αρκτοτρόφοι* καλούμενοι αρκτουἀριοι^[168.34]

*) Πεθερός του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιουστινιανού ήταν ο Ακάκιος, αρκοτρόφος (θηριοφύλακας) των Πρασίνων στον ιππόδρομο. Η κόρη του Ακα΄κιου Θοεδώρα παντρευτηκε τον Ιουστινιανό.

Κυρίος εκπαιδευτής και διαπομπευτής της αρκούδας ήταν ο αρκουδιάρης ή και αρκουδόγυφτος. Ηταν συνήθως τσιγγάνος. Περιήγαγε αρκούδα σε υπαίθριες παρουσιάσεις - επιδείξεις με αμοιβή. Την τραβούσε απο τή μύτη με ενα σκοινί δεμένο σε μπρούτζινο χαλκά, περασμένο ανάμεσα από τα ρουθούνια της.
Οι αρκουδιαρηδες εφαρμοζαν βασανιστικές μεθοδους πανω στα ζώα και τα μαθαιναν να χορεύουν και να μιμούνται ανθρώπινες συμπεριφορές: πχ.Άνοιγαν ένα λάκκο μέσα στον οποίο έριχναν αναμμένα κάρβουνα και τον σκέπαζαν με ένα χοντρ;o ταψί. Μετά ανέβαζαν αρκούδα στη στο πυρωμένο ταψί και παίζανε το ντέφι. Βέβαια η αρκούδα καιγότανε με αποτέλεσμα μη μπορώντας να φύγει να ανασηκώνει εναλλάξ τα πόδια. Από τη συνεχή επανάληψη, όποτε η αρκούδα άκουγε το ντέφι (αντανακλαστικά Παβλ.ώφ) επαναλάμβανε τις κινήσεις που έκανε πάνω στό ζεστό ταψί! Βλ. σχετικα στις Εκφράσεις και το Τραγούδι Αρκουδιάρης.

Ο ξύλοδαρμός ήταν η κύρια μέθοδος για να μάθει η αρκούδα μιμίσεις

Φθάσαμε μέχρι το 1969 για να απαγορευθεί επίσημα , ο φόνος, η αιχμαλωσία, η κατοχή και η έκθεση σε δημόσια θέα της καφέ αρκούδας. αρθ.258,παρ.2ε και 2ζ του Ν.Δ.86/69 (Δασικού κώδικα).

Ετυμολογία

Απο το αρχαίο άρκτος γεν. άρκτου > αρκτούδιον> αρκτούδι > αρκούδι>αρκούδα

Το άρκτος ισως να προέρχεται από το αρχαίο ινδικὀ ρκσαχ που σήμαινε ο καταστροφέας των κηρηθρών ^[196.26].
Στο «Βιβλιο της Ζουγκλας» του Ρ. Κίπλινγκ, η λύκαινα λέγονταν «Ράκσα»

Η αρκούδα ως σύμβολο

Ανέκαθεν η αρκούδα είναι η εθνικη προσωποποίηση της Ρωσίας. Χρησιμοποιείται σε κινούμενα σχέδια και αντικείμενα και σε γελοιογραφίες, τουλάχιστον από τον 17ο αιώνα, τόσο σχετικά με την τσαρική Ρωσία, η Σοβιετική Ένωση (USSR = URS ) και τη Ρωσική Ομοσπονδία.

Η αρκούδα στο παιχνίδι

Δεν μπαίνει στα ομαδικά παιχνίδια γιατί είναι δυσκινητη. Επιδή όμως είναι μαλιαρή και στρουμπουλή, ιδιαίτερα τα μικρά αρκουδάκια, έγινε λούτρινο κουκλάκι και ίσως κατέχει τα πρωτεία στην βιομηχανία των soft toys. (Βλέπε Teddy Bear & Friends for ever).

Τραγούδι

Ο αρκουδιάρης

Ήρθε στο χωριό ο αρκουδιάρης
ένας μαύρος γύφτος ξεδοντιάρης
λεύτερη κι ανέμελη η ψυχή του,
πέρα ως πέρα οι κάμποι είναι δικοί του.

Παίζει το χαβά του μ' ένα ντέφι
όταν αυτουνού του κάνει κέφι.
Κλήρο ν' αποκτήσει δεν το νοιάζει
και γι αυτό σκλαβιά δεν δοκιμάζει.

Πώς καθρεφτίζονται τα όμορφα κορίτσια;
Και ο τσομπάνος πώς κρατάει την αγκλίτσα;
Οι αφεντάδες πώς χτυπούν το κομπολόι,
Και πώς κουρδίζουν το χρυσό τους το ρολόι;

Στίχοι: Κώστας Βίρβος
Μουσική: Γιάννης Μαρκόπουλος
Πρώτη εκτέλεση: Βίκυ Μοσχολιού

Α, α Αρκούδα!

Άσπρη αρκούδα στ' άσπρο χιόνι
τ' αρκουδάκι της μαλώνει.
"Τι θα γίνεις, τι θα γίνεις;
Αχ αγράμματος θα μείνεις".

"Μ' αρρωσταίνει δεν θ' αντέξω,
δεν μ' ακούς και θ' αγριέψω!
Εάν δεν μάθεις τ' άλφα βήτα,
γάμα, δέλτα, ε και θήτα,
όπως όλα τα παιδάκια,
θα σε κάνω παϊδάκια!"

Στίχοι: Παυλίνα Παμπούδη
Μουσική: Πέτρος Περάκης
Πρώτη εκτέλεση: Σπύρος Σακκάς

Της νύφης και της πεθεράς

Στο παρεθύρι κάθεται η πεθερά κ' η νύφη,
με τα μαλλάκια ξέπλεγα στις πλάτες της ριγμένα.
Ούλον τον κάμπο αγνάντευε, τα πράσινα λιβάδια.

.....

-Θα σε ρωτήσω πεθερά και θα στο πω μωρ' μάνα,
του τίνος ειν' εκειός ο νιος ο μαυροκιτρινιάρης;
-άντρας δικός σου, νύφη μου, δικός σου, μαυρομάτα.

-Φωτιά να κάψει τ' άσπρα του και φλόγα τα φλουριά του,
λύκος να φάει τα πρόβατα κι αρκούδα τ' άλογό του,
μπροστά στον άντρα τον καλό, μπροστά στο παλικάρι!
ΔΗΜΟΤΙΚΟ

Ποίηση

Ιερά Οδός

Άγγελος Σικελιανός

Λογοτεχνία

Η σοφή αρκούδα στο βιβλιο της Ζουγκλας, και εκπαιδευτής του λυκόπαιδου, του Μόγλη, λέγονταν Μπαλού ή πληρέστερον χοντρο-μπαλού.

Παρομοιώσεις

Αρκούδα ονομάζουμε γυναίκα χοντρή και δυσκίνητη.

Αρκουδόγυφτο παρονομάζουμε άνθρωπο τσιγκούνη και βρωμερό.

Παροιμίες

1. Αντίς για λαγό εβγαλ' αρκούδα^[9158.26.88]
   Γι΄αυτούς που αντί να ωφεληθουν, παθαίνουν μια απροσδόκητη βλάβη.
   Αντι πέρκης σκορπίον (αρχ)
2. Νηστικό αρκούδι δεν χορευει^[241.784]
3. Τι να σε φάει γάιδαρος τι να σε φάει αρκούδα;^[241.1502]
   Σημασία έχει το αποτέλεσμα και οχι το μέσον που χρησιμοποιήθηκε για να μας βλάψει.
4. Τον άρκον εδέκαν ατον τραντάφ΄λλον κι εκείνος εσέγκεν α σον κώλον ατ' [Έδωσαν στην αρκούδα τριαντάφυλλο κι εκείνη το ἐβαλε στον πισινό της] (Κοτυώρων Πόντου, Ακογλου Ξ., 1939, σ. 496, αρ. 317)^[138.104]
5. Τον άρκον εδίωξαν ατον ας ση μεσάν κ ' εκρέμ 'σαν ατον απέσ' σο πάγ' [Την αρκούδα την έδιωξαν απ' το δάσος και την άφησαν να μπει μες στο δεντρόκηπο]
   (Ν. Χαραπά Τσάλκας)
   Ειπώθηκε από τους Ελληνοπόντιους της περιοχής Τσάλκας για τους Αζέ-ρους, τους οποίους έδιωξαν λίγο πριν από τους σεισμούς του 1988 οι Αρμένιοι απ' τα μέρη τους και ξέφυγαν από το θάνατο και τα άλλα δεινά του Εγκέλαδου. Αέγεται για καταδιωκόμενο που στο τέλος βγαίνει κερδισμένος. Σε παραλλαγή μάς έδωσε τον παροιμιόμυθο και ο Παπαδόπουλος Α. Α. (από τη Σάντα)*: «Τον άρκον έδιωξαν ας σ' ορμάν κ ' εκρέμ 'σαν ατον σο πάγ'»^[38.105]
6. Άρκον πα τα σεράντα χρόνα μίαν αχπαράεται
   [Και η αρκούδα μια φορά στα σαράντα χρόνια τρομάζει]
   (Σάντας Πόντου, Παπαδόπουλος Α. Α., ΑΠ. 2, 69 αρ. 185)
   Ο συλλογέας διευκρινίζει ότι λέγεται για κάτι που σπάνια συμβαίνει. Αλλά υπάρχει και η άλλη άποψη. Όσο άφοβος και να 'ναι κανείς, κάποτε ξαφνιάζεται, φοβάται. Δεν υπάρχει δηλαδή κανείς στον κόσμο, χωρίς κάποια αδυναμία.^[138.138]
7. Τα καλά τ ' απίδα άρκον τρώει ατα
   [Τα καλά γ ' απίδια τα τρώει η αρκούδα] (Ν. Χαραπά Τσάλκας.)
   Λέγεται για μικρής ηλικίας καλό κορίτσι, που το παντρεύεται κάποιος με μεγάλη διαφορά ηλικίας - συχνά χήρος - εργατικός αλλά άξεστος και αδηφάγος. ^[138.282]
8. Νέπαι, αχά άρκον, άλλο τ' ιχνάρα ντ' άραυ'ς;
   [Βρε, να η ίδια η αρκούδα, άλλο τι ψάχνεις για χνάρια;]
   (Καρακ. Καρς)
   Παραλλαγή του αισώπειου μύθου σύμφωνα με τον οποίο ένας κυνηγός συναντά στο δρόμο κάποιον και τον ρωτά αν είδε χνάρια λιονταριού. Του απαντάει εκείνος: «Θα σου δείξω το ίδιο το λιοντάρι». Και ο δειλός κυνηγός: «Όχι, όχι το λιοντάρι, μόνο τα χνάρια του...».
   Ο ποντιακός παροιμιόμυθος λέγεται σ' εκείνους που παραβλέπουν τα ουσιώδη και κατατρίβονται με τα επουσιώδη.
   Ο Παπαδόπουλος Δ. Κ., που μας δίνει την ίδια παροιμία (ΑΠ. 9,68 / αρ. 70) επεξηγεί ότι λέγεται για ολοφάνερη υπόθεση.
   Και η παραλλαγή: «Τον άρκον είδα, άλλο τα ποδαρέας ντό θα 'φτάω;» (Την αρκούδα την είδα, τι να τις κάνω τις πατημασιές;)
   (Χριστοφορίδης-Σάρπογλης Στ., 1989, σ. 23).
   Παραλλαγή της είναι η αρχαία παροιμία: «Αρκτου παρούσης τα ίχνη ζητείς» στον Πολίτη από τον Μερακλή Μ., (1985, σ. 122, αρ. 197), «εμείς το λύκο βλέπουμε και την ομπλή γυρεύουμε», που είναι άλλη παραλλαγή επίσης.^[138.562]

Φράσεις

Θα σε χορέψω στο ταψί

Απο την πρακτική εκπαίδευσης που κάνει ο αρκουδιάρης στην αρκούδα με το πυρωμένο ταψί. Εχει την ἐννοια τής απειλής, όχι για λόγους εκπαίδευσης αλλά τιμωρίας.

Τον σέρνει απο τή μύτη

Σημαίνει: «Τον κάνει ο,τι θέλει». Συνήθως η ερωμένη τον γέρο εραστή, το χαιδεμένο παιδί την μητέρα, κλπ. Η φράση επηρρεασμένη από τον χαλκά που περνούσε στήν μύτη της αρκούδας ο αρκουδιάρης για να την τραβάει οπου θέλει. Το ζωο προχωρούσε προς την κατεύθυνση του τραβήγματος για να απαλλαγεί από τον πόνο.

Αν (προϋπόθεση), [τότε] να μου τρυπήσεις τη μύτη

Αυτός που αναφέρει αυτή την φράση δέχεται να υποστεί το, γνωστὀ απο την αρκοὐδα, μαρτυριο γιατί θεωρεἰ βέβαιο οτι η προϋποθεση δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί.

Έφαγε το ξύλο της αρκούδας

Χτυπήθηκε ανηλεώς. Από το εκπαιδευτική πρακτική για την επαίδευση της αρκούδας.

Μύθοι - Παραμύθια

Άρκτος και αλώπηξ (Αισώπου)

Ἄρκτος μεγάλως ἐκαυχᾶτο ὡς φιλάνθρωπος ὤν, ἐπεὶ νεκρὸν σῶμα οὐκ ἐσθίει· πρὸς ὃν ἡ ἀλώπηξ εἶπεν· "Εἴθε νεκροὺς εἷλκες, ἀλλὰ μὴ τοὺς ζῶντας."
Οὗτος ὁ μῦθος πλεονέκτας τοὺς ἐν ὑποκρίσει καὶ κενοδοξίᾳ βιοῦντας ἐλέγχει.

Μιά αρκούδα καυχιόταν πως ειναι φιλάνθρωπη, γιατί δέν τρώει πτώματα. Τοτε η αλέπού της είπε «Μακαρι να έτρωγες τα πτώματα και όχι τους ζωντανούς». Έλεγχος υποκριτών και κενοδόξων.

Λέων καὶ ἄρκτος καὶ ἀλώπηξ

Λέων καὶ ἄρκτος, ἐλάφου νεβρὸν εὑρόντες, περὶ τούτου ἐμάχοντο. Δεινῶς δὲ ὑπ᾿ ἀλλήλων διατεθέντες, ἐπειδὴ ἐσκοτώθησαν, ἡμιθανεῖς ἔκειντο. Ἀλώπηξ δὲ παριοῦσα, ὡς ἐθεάσατο τοὺς μὲν παρειμένους, τὸν δὲ νεβρὸν ἐν μέσῳ κείμενον, ἀραμένη αὐτόν, διὰ μέσων αὐτῶν ἀπηλλάττετο. Ὁι δὲ ἐξαναστῆναι μὴ δυνάμενοι ἔφασαν· «Ἄθλιοι ἡμεῖς, εἴ γε ἀλώπεκι ἐμοχθοῦμεν» !

Ενα λιοντάρι και μιά αρκούδα βρήκαν ελαφάκι και τσακωνώντουσαν ποιος θα το παρει. Επεσαν κατω ζαλισμενοι απο την μάχη. Οπότε μια αλεπού που περνούσε πήρε το ελεφάκι. Μεσα στή ζάλη τους είπαν: "Αλλοιμονό μας για τήν αλεπού δουλεύαμε".

Ὁδοιπόροι καὶ ἄρκτος

Δύο φίλοι τὴν αὐτὴν ὁδὸν ἐβάδιζον. Ἄρκτου δὲ αὐτοῖς ἐπιφανείσης, ὁ μὲν ἕτερος φθάσας ἀνέβη ἐπί τι δένδρον καὶ ἐνταῦθα ἐκρύπτετο, ὁ δὲ ἕτερος μέλλων περικατάληπτος γίνεσθαι, πεσὼν κατὰ τοῦ ἐδάφους τὸν νεκρὸν προσεποιεῖτο. Τῆς δὲ ἄρκτου προσενεγκούσης αὐτῷ τὸ ῥύγχος καὶ περιοσφραινομένης τὰς ἀναπνοὰς συνεῖχε· φασὶ γὰρ νεκροῦ μὴ ἅπτεσθαι τὸ ζῷον. Ὑποχωρησάσης δέ, ὁ ἀπὸ τοῦ δένδρου καταβὰς ἐπυνθάνετο αὐτοῦ τί ἡ ἄρκτος πρὸς τὸ οὖς εἴρηκεν. Ὁ δὲ εἶπε· Τοῦ λοιποῦ τοιούτοις μὴ συνοδοιπορεῖν φίλοις οἳ ἐν κινδύνοις οὐ παραμένουσιν. Ὁ λόγος δηλοῖ ὅτι τοὺς γνησίους τῶν φίλων αἱ συμφοραὶ δοκιμάζουσιν.

Δύο φίλοιπηγαιναν μαζι. Εμφανίζεται μια αρκούδα. Ο ενας προφθασε κι΄ανέβηκε σ' ενα δένδρο και κρύφτηκε,Ο δε αλλοςεπεσε κατω και εκανα τον πεθαμένο. Η αρκούδα πηλε στο κεφάλι του κια τπν μυρισε. Οι ακρκούσες οπμως δεν τρώνε ψοφίμια. Ετσι η αρκούδα έφυγε. Ο αλλος κατέβηκε απο τον δέντρο και ρώτησε τον δήθεν πεθαμένο τι μυστικο του ειπε η αρκουαδα. Μου ειπαε: «Απο σημερα να μήν πηγαινεις μαζι με φιλους που την κοπανάνε οταν κινδυνεύεις!»
ΕΠΙΜΥΘΙΟΝ: Οι συμφορές δοκιμάζουν τους φίλους.

Καλλιστώ

Στην Ελληνική Μυθολογία η Καλλιστώ φέρεται ως κόρη του βασιλιά της Αρκαδίας Λυκάονα. Το όνομά της προήλθε από την ελληνική λέξη καλλος, που σημαίνει ωραιότης, καλλίστη = ωραιοτάτη,η ομορφότερη. Η Καλλιστώ ήταν επίσης γνωστή ως μία από τις Νύμφες που είχαν δωσει όρκο παρθενίας και συνόδευαν την Παρθένο θεά Άρτεμη. Συνδέθηκε με τον Δία και γέννησε εξ αυτού τον μεγάλο ήρωα της Αρκαδίας, τον Αρκάδα. Κατ΄ άλλους μύθους η Άρτεμις, που έκρινε πάντοτε αυστηρά τις ηθικές παρεκτροπές, ή ίσως και κατ΄ άλλους η Ήρα που ζηλοτύπησε, την μεταμόρφωσε σε άρκτο (αρκούδα). Η Μαία τότε ανέλαβε τον μικρό Αρκάδα για να τον προστατέψει. Κατά μία εκδοχή, η Καλλιστώ, από σχέση της με τον θεό Ερμή ή τον Δία, γέννησε και τον «τραγοπόδαρο» θεό Πάνα.

*) Ο Διας τους μετέτρεψε σε Αστερισμούς: η Καλλιστώ είναι η Μεγάλη Άρκτος και ο Αρκάς η Μικρά Άρκτος.

Ονόματα και Επώνυμα

• Αρκουδέας Νικων
  Ο... παππούς της αστυνόμευσης έγραψε τη δική του ιστορία στις αρχές αλλά και στα μέσα της δεκαετίας του '80, ενώ μνημειώδης θα μείνει η φράση «αλλαγή δεν γίνεται χωρίς τον Αρκουδέα» σε μια εποχή όπου ο ίδιος ως αρχηγός της νεοσύστατης ΕΛ.ΑΣ. κατέβαινε στους δρόμους και όχι μόνο συντόνιζε τις αστυνομικές δυνάμεις αλλά και έκανε πρόσωπο με πρόσωπο συνεννοήσεις με τους αναρχικούς για την αποφυγή ή τον περιορισμό -αν δεν γινόταν αλλιώς- των επεισοδίων. Πολλά χρόνια αργότερα οι αναρχικοί τού το είχαν ανταποδώσει προστατεύοντας, όπως είχε πει ο ίδιος, τις αφίσες του στα Εξάρχεια για να μην τις καπελώνουν με άλλες όταν ήταν υποψήφιος με το ΠΑΣΟΚ το 1989.
• Ursus
  Ήταν πολιτικός της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας , έπαρχος της Κωνσταντινούπολης το 415-416.
• Ursus
  Ηρωας της Τσινετσιτά. Ο χαρακτήρας ήταν προφανώς εμπνευσμένος από τον μυώδη Ρωμαίο σκλάβο: τον Ursus που σκοτώνει έναν ταύρο με γυμνά χέρια σε μια ρωμαϊκή αρένα με μονομάχους στο φίλμ "Quo Vadis?". Όταν η τρέλα με τις ταινίες τύπου "Ηρακλής" και «Μασίστας» χτύπησε στα 1959, την Τσινετσιτά, οι Ιταλοί κινηματογραφιστές έψαχναν για άλλους παρόμοιους χαρακτήρες θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν. Ένας τέτοιος χαρακτήρας, ο Ursus (Αρκούδος) εμφανίστηκε σε μια σειρά από εννέα ιταλικές ταινίες στο διάστημα 1961 - 1964.
• Αγιοι με ονομα Ursus
  Υπάρχουν τρείς Αγιοι της Καθολικής Εκκλησιας με αυτό το ονομα που αντιμετωπιζω με καθολική αδιαφορία.

Ουρσουλίνες

Καλογριες του τάγματος των ουρ-σουλινών (Αγια Ούρσουλα: αρκουδίτσα) και ομώνυμο σχολεῖο θηλέων. Ἐχαιρε εκτιμήσεως στα μεταπολεμικἀ χρόνια όπως και το Λεόντιο Λύκειο για τα αγόρια.

Λίκνο των Ουρσουλινών στην Ελλάδα, η Νάξος. Στα 1630 οι Ιησουίτες μοναχοί, έχοντας ήδη ιδρύσει στο νησί ένα σχολείο για τα αγόρια*, απευθύνονται στις Ουρσουλίνες, για να δημιουργηθεί ένα σχολείο για τα κορίτσια.Έτσι, οι Ουρσουλίνες ιδρύουν το Μοναστήρι τους στη Νάξο στα 1670 και αρχίζουν το εκπαιδευτικό τους έργο. Από τότε μέχρι σήμερα, η Ελληνογαλλική Σχολή Ουρσουλινών λειτουργεί κανονικά και ανελλιπώς στη Νάξο (1670-1970), στην Τήνο (Λουτρά 1862-1984), στην Αθήνα (1947 έως σήμερα)!
*) Βλέπε ενα χαριτωμένο επεισόδιο για τήν φοίτηση του Ν. Καζαντζάκη σ΄αυτό το σχολείο στη Νάξο, στο βιβλίο του ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΓΚΡΕΚΟ.

Η ΑΓΙΑ ΟΥΡΣΟΥΛΑ

Βοηθειά σας!