Κόκορας

Ο κόκορας ή αλεκτρυών ή αλέκτωρ ή κότος ή κόκοτος ή κόκοτας ή όρνις^[261] είναι ένα οικόσιτο εξημερωμένο πτηνό. Χρησιμοποιείται για το κρέας του και ως ξυπνητήρι. Η επιστημονική του ονομασία είναι Gallus gallus domesticus. ( θηλυκό κότα ή όρνις ή ορνιθα ή κλώσσα, ουδέτερο το κοτόπουλο ή πουλί)

Οπως ο ευνουχισμένος ταύρος λέγεται βώδι ο ευνουχισμένος κόκορας λέγεται κάπων ή καπόνι. Το καπόνι χρησιμεύει για τροφή. Ο κόκορας γίνεται κρασάτος, coq au vin και είναι μια άπο τις πιο διάσημες γαλλικές σπασιαλιτέ.

Ο βαρβάτος κόκορας χρησιμεύει για αναπαραγωγή και στις κοκορομαχίες.

Ετυμολογικά

κόκορας

Ηχομιμιτικό, δημιουργημένο από τον ήχο, κραυγή του πτηνού

αλέκτωρ

Απο το στερητικό «α» και την λεξη λέκτρον =κλινη, κρεβάτι. Δηλαδή αυτός που δεν έχει κλίνη. που δεν κοιμάται. Λατ. lectus. ρ. λέγω σημαινει και κατακλίνομαι Από την ίδια ρίζα το «λεχώ»=λεχώνα, η μόλις τέξασα, επιλόχιος πυρετός, λόχος, λοχαγός, λοχίας, ελλοχεύω, άλοχος = ομηρική σύζυγος.κλπ.

Άλλη ερμηνεία είναι

εἴρηται δ᾽ οὕτως ἐπειδὴ καὶ ἐκ τοῦ λέκτρου ἡμᾶς διεγείρει.
Αθηναίος - Δειπνοσοφιστές 9.16

αλεκτρυών

κότος

Το αρχαιο ουσ. κότος^[261] σημαίνει οργή, θυμός, επιθετικότητα. Χαρακτηριστικά του αλέκτορα (εξ ου και κότος=πετεινός). Το μεταγενέστερο κότα προέκυψε ως θηλυκό του κότος και αυτό επέζησε ως σημερα.

Από το αρχαίο κότος προέχεται και το ρήμα κοτέω= διάκειμαι εχθρικά, μνησικακώ και συνεκδοχικά τολμώ. Λέμε γιά παράδειγμα "δεν κοτάει να τα βάλει μαζί μου". (πρβλ. Κεραμεύς κεραμεί κοτέει, παρακάτω)

Αλλοι ετυμολογούν το κοττάω απο τα κόττια=κότσια και το σχετικό παιχνίδι με αυτά. Τα κότσια λειτουργούν ως ζάρια άρα "έχω τά κότσια" σημαίνει «έχω καλό χαρτί, ζάρι και τολμώ». Αν δεχθούμε αυτή τήν εξεζητημένη ερμηνεία τότε θα πρέπει ο κότος και η κότα να γράφονται «κόττος» και «κόττα» αντίστοιχα.

Συνθετα

Κοκορομαχίες, κοτόσουπα, κοτομπουκιές, κοτόπιττα

Παρομοιώσεις

Ο τολμηρός η μάλλον ο τολμητίας, ο ψευτοπαλληκαράς λέμε οτι «μας κανει τον κόκορα», ο υπερηφανευόμενος «κοκορεύεται».

Ο σαλπιγκτής: «κοινός Αθηναίων αλέκτωρ»

Για δηλώσουν κάτι μικρό λένε « σαν την ψωλή του κόκορα».

Παροιμίες

1. Για το χατήρι του γαμπρού γεννά κι΄ο κόκοράς μας^[241.85]
2. Οπου λαλούν πολλοί κοκόροι αργεί να ξημερώσει ^[241.199]
3. Για της πέρδικας τα μάτια τη γλυτώνουν οι κοκόροι.^[241.507]
4. Η αλεπού στον ύπνο της κοκόρους μαγειρεύει^[241.618]
5. Σαρανταπέντε Γιάννηδες ενός κοκόρου γνώση.
6. Κάλλιο μία μέρα κόκορας παρά πέντε μέρες κότα.
7. Κεραμεύς κεραμεί κοτέει και τέκτων τέκτονι (αρχ) - Ο ένας κεραμιδάς ζηλεύει τον άλλο.

Φράσεις

«Πριν αλέκτορα φωνήσαι»: Σε σκανδαλωδώς σύντομο χρονικό διάστημα

καὶ λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς Ἀμὴν λέγω σοι ὅτι σὺ σήμερον ταύτῃ τῇ νυκτὶ πρὶν ἢ δὶς ἀλέκτορα φωνῆσαι τρίς με ἀπαρνήσῃ.
Κατά Μάρκον Κεφ.14 στ. 30

Για αυτό το επεισόδιο Χριστού - Πέτρου, δες την μελέτη μου Αλέκτωρ.

Τα φόρτωσε στον κόκορα

Ο κόκορας δεν είναι υποζύγιο. Δεν μπορουμε να φορτώσουμε τίποτε στον κόκορα. Αλλού πρέπει να αναζητηθεί η εξήγηση της εκφρασης.

Για μιά εξήγηση αυτής τής έκφρασης δες την μελέτη μου Αλέκτωρ.

ἤδη ἀλεκτρυόνων ᾀδόντων
Πλάτων - Συμπόσιον 223c.

Οταν ακόμα λαλούσαν τα κοκκόρια.

Ποίηση

Όρνιθα

Κοινώς κότα, (θηλυκό του κόκορα, ουδέτερο το κοτόπουλο) (επιστ. Gallus gallus domesticus) είναι ένα εξημερωμένο πτηνό.

Συνώνυμα

Κλώσσα (υβριστικά χρησιμοποιείται ισότιμα με την κότα, αν και σημαίνει τήν μητέρα-κότα, αυτη που κλωσσάει αυγά ή έχει κλωσήσει τά κοτόπουλα), πουλάδα.

Τραγούδι

«Μια κότα στρουμπουλή, μια κάτασπρη πουλάδα» αποτέλεσε την ηρωίδα ελαφρού τραγουδιού του Αλέκου Σακελλάριου στα '50 με τον Νικο Γούναρη.

 

Μια κότα στρουμπουλή,
μια κάτασπρη πουλάδα
ξεκίνησε η τρελή
για βόλτα στη λιακάδα
Κι ένα μαύρο πετεινάρι
κικιρίκου την κορτάρει
Η κότα η πονηρή
λοξές ματιές του ρίχνει
κι εκείνος το λειρί
με πονηριά της δείχνει
- Κρίμα κότα στο κοτέτσι,
να περνάει η ζωή σου έτσι
Να μην πολυλογώ,
φιλάκι με φιλάκι
εβγήκε απ' τ' αυγό
μαύρο κοτοπουλάκι
Κι ο θυμός του κόκορά της
ξέσπασε στ' άσπρα φτερά της
Η κότα η στρουμπουλή,
η περιφρονημένη
γεμάτη προσβολή
στο φίλο της πηγαίνει
Μα το μαύρο πετεινάρι
άλλη κότα πια κορτάρει

Γνωστό είναι και το τραγουδάκι «Οταν θα πάω κυρά μου στο παζάρι» θα σου πάρω μια κοτούλα και ενα κοκοράκι και αλλα τινά.

Αλλες σημασίες

Το κοκοράκι είναι ένα τσουλουφι σε ιδιότροπη κόμμωση. Κατά τον Ησύχιο κόττικος είναι ο επί της κεφαλής λόφος (λοφίο, λειρί) ή κότσος. Μιά και ήταν κότος αργότερα το ονόμασαν και κόκορα και κοκοράκι λογω της ομοιότητας με το λειρι.

Κόκκορας είναι ο επικρουστήρας πυροβόλου όπλου.

Κοκοράκι λέγαμε παλιά κάποιο φάρμακο που δίνονταν σε σκονάκι για τον βήχα.

«Οι όρνιθες» (αρσ.) του Αριστοφάνη ειναι μια αρχαία κωμωδία που μεταφράζεται «Τα πουλιά» ή «Τα πτηνά». Δεν σχετίζεται με την κότα. Πρεπει να λεμε «Είδαμε τους 'ορνιθες' του Αριστοφάνη» και όχι «τις όρνιθες».

Παροιμίες

1. Αλλού τα κακαρίσματα κι΄ αλλού γεννούν οι κότες. ^[630]
2. Όποιος ανακατεύεται με τα πίτουρα τον τρώνε οι κότες.^[241.1363]
3. Ολοι λεγαν τουτα κεινα, κι΄η αλεπού έλεγε για την κότα.^[241.828]
4. Η κοσσάρα (κότα) πίνει νερό και τερεί τον ουρανό (ποντιακή)
5. Κάλλιο μία μέρα κόκκορας παρά πέντε μέρες κότα.
6. Η γριά η κότα έχει το ζουμί^[241.1213]
7. Κακη ή κακή η κοτούλα μας δυο-τρία αυγά τα κάνει.^[241.1254]
8. Κάλλιο σήμερα εν΄αυγό παρά αύριο μιά κότα.^[241.1260]
9. Κάτσε κότα μου στ' αυγά σου να κλωσσήσεις τα πουλιά σου.^[241.1270]
10. Οσο εχει φτωχός την κότα του ο πλούσιος τ' άλογό του^[241.1414]
11. Λύσε δέσε το γουρούνι, μακρυσκοίνησε την κλώσσα, πέρασε η μέρα.
12. Από τήν βιάση η κότα μας κανει στραβά τ' αυγά της

Φράσεις

Τα κλωσσάει

Καθυστερεί κάποια πράγματα από αμέλεια, κακή προαίρεση ή ανικανότητα.

Να φάν κι' οι κότες

Υπάρχει υπερεπάρκεια κάποιου είδους

Τι έγινε πρώτα η κότα ή το αυγό;

Παροιμοιώδες δίλημμα

Ζωή και κότα

Ζωή άνετη και ανέμελη

Ξυπνάω με τά κοκόρια

Εννοεί νωρίς, με το λάλημα του κόκορα

Κοιμάμαι μέ τις κότες

Συνήθως, εκτός πτηνοβατικών εξαιρέσεων, σημαινει κοιμάμαι νωρίς.
Διευκρινίζω γιατί πολλές φορες το ρήμα «κοιμάμαι» έχει και την έννοια συνευρίσκομαι ερωτικώς.
Η κυριολεξία ειναι "πηγαίνω γι ύπνο ταυτόχρονα με την ώρα που και οι κότες πάνε να κοιμηθούν: νωρις".

κοτόπουλο

Το μικρό της κότας. Δεν είναι γνωστό πότε το κοτόπουλο γίνεται κότα. Λέγεται και πουλι.

Επίσης η λεξη «πουλί» εχει παψει να χρησιμοποιείται για το κοτόπουλο. Την έλεγαν οι παλαιοί Κωνστατινουπολίτες αφήνοντας έκθαμβα τα γκαρσόνια των Αθηναϊκών εστιατορίων όταν τα ρωτούσαν: «Εχετε πουλί; »

Είναι γνωστόν τοις πάσι ποία η σημερινή σημασία της λέξης «πουλί».

Το παράδοξο είναι ότι ενώ η κότα όχει υποτιμητικό χαρακτήρα ως παρομοίωση, το πουλάκι (κοτοπουλάκι) είναι ένδειξη αγάπης και τρυφερότητας.

Φράσεις

Ελα εδώ πουλάκι μου!

Ζαλισμένος σαν κοτόπουλο

Τον μάδησαν σά κοτόπουλο