Υπογλώσσιο #25

ΧΟΡΗΓΕΙΤΑΙ ΧΩΡΙΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΗ

Η καρδιά και οι νεφροί δεν σημαίνουν πάντα το ίδιο πράγμα. Εχουν αφήσει πολλά σημάδια στη γλώσσα μας, με διάφορες φράσεις, λέξεις, παροιμίες. Αυτά θα προσπαθήσω να αναλύσω παρακάτω.

Υπενθυμίζω οτι

Δεν υπάρχει χυδαία γλώσσα, υπάρχουν μόνον χυδαίοι άνθρωποι.

Λορέντζος Μαβίλης - Ποιητής & ξιφομάχος

Το πιο σημαντικό όργανο του ανθρώπου. Το σταματημά της σημαίνει τον θανατο μας. Οταν το μέγεθος της αυξάνεται παθολογικά, δημιουργείται μεγαλοκαρδία με δυσάρεστα συμπτώματα και επιπτώσεις.

Με μεταφορική έννοια όμως:

ο Μεγαλόκαρδος είναι ο μεγάθυμος, ο επιεικής ο υψηλόφρων.

ο Λεοντόκαρδος, προσωνύμιο του Ριχάρδου του Α γιού του Ερρικου Β της Αγγλίας και της Ελεονόρας της Ακουιτανίας. (Richard the Lionheart), είναι αυτος που έχει καρδιά λιονταριού, ο γενναίος. Γαλλικά: Coeur de lion (πρφ. κέρ ντέ λιόν) απ΄ όπου και το τοπωνυμικό Κορδελιόν (προάστειο της Σμύρνης), που ηταν ο χώρος του παλιού στρατοπέδου του Ριχάρδου κατά τήν τρίτη Σταυροφορία.

ο Λαγόκαρδος, είναι αντιθέτως ο δειλός, επειδή ο λαγός είναι χρακτηριστικά δειλό ζώο. Η Πηνελόπη Δέλτα έδωσε αυτό τό επώνυμο στον ποταπό δικαστή, στο "Παραμύθι χωρίς ονομα".

Στην καινή διαθήκη (Αποκάλυψη 2:23), ο Θεός παρουσιάζεται «ως ερευνών νεφρούς και καρδίας» δηλαδή ως εκτελών ποιοτικό έλεγχο, επιλογή ανθρώπων ανάλογα με τήν γενναιότητα και την ικανότητά τους, προκειμένου να αποδόσει δικαιοσύνη ή να αναθέσει έργα:

23 καὶ τὰ τέκνα αὐτῆς ἀποκτενῶ ἐν θανάτῳ, καὶ γνώσονται πᾶσαι αἱ ἐκκλησίαι ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ ἐρευνῶν νεφροὺς καὶ καρδίας, καὶ δώσω ὑμῖν ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα ὑμῶν.

Διαβάστε το Αγγλικό κείμενο στήν επίσημη Αγγλική Έκδοση:

And I will kill her children with death; and all the churches shall know that I am he which searcheth the reins and hearts: and I will give unto every one of you according to your works.

King James Bible

οι πιο σύγχρονες εκδόσεις αυθαιρετούν:

all the churches will know that I am He who searches the minds and hearts;

New American Standard Bible (©1995)

Φυσικά στο κειμενο δεν αναφέρεται πως ερευνώνται νεφροί και καρδίες. Θα ένδιέφερε πολύ αν η φράση εννοούσε κυριολεκτικά αυτό που αναφέρει. Ομως αναφέρεται μεταφορικά οπως θα δούμε.

νεφρ-ός , ὁ, συνήθως στον πληθυντικό νεφροί, ορχεις.

H. G. Liddell. R. Scott. A Greek-English Lexicon. Oxford. Clarendon Press. 1940.

Διαπιστώνουμε ότι το «νεφροί» χρησιμοποιείται για υποδηλώσει τους όρχεις κατ΄ ευφημισμόν*.

*) ευφημισμος: η χρήση μιας λέξης ή έκφρασης στη θέση μιας άλλης, επειδή θεωρείται λιγότερο αρνητική, δυσοίωνη ή επιθετική ή χυδαία από αυτήν που αντικαθιστά. πχ. ευξεινος ποντος.

Ο Αθηναίος στους «Δειπνοσοφιστές» του αναφέρει το εξής περιστατικό:

καὶ ὄρχεις ἤσθιον, οὓς καὶ νεφροὺς ἐκάλουν Φιλιππίδης ἐν τῇ Ἀνανεώσει Γναθαίνης τῆς ἑταίρας τὸ γαστρίμαργον ἐμφανίζων λέγει: «ἔπειτ᾽ ἐπὶ τούτοις πᾶσιν ἧκ᾽ ὄρχεις φέρων πολλούς, τὰ μὲν οὖν γύναια τἄλλ᾽ ἠκκίζετο, ὁ ἡ δ᾽ ἀνδροφόνος Γνάθαιν᾽ ἀναγελάσας ἅμα : καλοί γε φησίν, ' οἱ νεφροί, νὴ τὴν φίλην Δήμητρα.' καὶ δύ᾽ ἁρπάσασα κατέπιεν, ὥσθ᾽ ὑπτίους ὑπὸ τοῦ γέλωτος καταπεσεῖν»

και έτρωγαν αμελέτητα που τα έλεγαν "νεφρά". Ο Φιλιππίδης* στην "Ανανέωση" εμφανίζοντας τήν βουλιμία τής Γνάθαινας, της πουτάνας λέει:

Ηρθε μετά προσφέροντας σε όλους πολλά αμελέτητα, και τα περισσότρα γύναια έκαναν νάζια, πράγμα που η φόνισα των ανδρών Γνάθαινα κοροϊδευε. «Καλά είναι τα νεφρά μα τη Δήμητρα» είπε και άρπαξε δύο και τα κατάπιε, οι υπόλοιποι έπεσαν ανάσκελα ξεραμένοι στά γέλια.

Φιλιππίδης Αθηναίος κωμικός τής Νέας Κωμωδίας, πού άκμασε στά 323 π.Χ. καί ήταν γιός τοΰ Φιλοκλή. Καταγόταν άπό τό δήμο Κεφαλή τής Αττικής κι έγραψε δράματα τά όποια φαίνεται δτι ασχολούνταν μέ τό λογοτεχνικό παρελθόν τών ' Αθηναίων, όπως συνέβαινε στό τέλος τοΰ 5ου καί στό πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. Σάν έργο του αναφέρεται ό Φιλευριπίδης. 'Από έμμεσες πληροφορίες γνωρίζουμε ότι ό Φιλιππίδης τόλμησε στά έργα του νά αποκαλύψει τήν ταπεινωτική κολακεία μέ τήν οποία πολλοί Αθηναίοι προσκυνούσαν τόν Δημήτριο τόν Πολιορκητή.

Ελληνες Συγγραφείς - Ανδρέας Λεντάκης κ.α. - Εκδ. Μπούζας

Ο Ιερεμίας, στην Παλαιά Διαθήκη, αναφέρει τα εξής:

ἐγὼ Κύριος ἐτάζων καρδίας καὶ δοκιμάζων νεφροὺς τοῦ δοῦναι ἑκάστῳ κατὰ τὰς ὁδοὺς αὐτοῦ καὶ κατὰ τοὺς καρποὺς τῶν ἐπιτηδευμάτων αὐτοῦ˙

Ιερεμίας ιζ 9-10

Δηλαδή εγώ είμαι ο Κύριος και Θεός ο οποίος εξετάζω τις καρδιές και ερευνώ τους νεφρούς για να δίνω στον καθένα σύμφωνα με τους δρόμους που βαδίζει και σύμφωνα με τους καρπούς των έργων του.

Ο συγγραφέας (Αρχιμ. Δανιήλ Γούβαλης) ισχυρίζεται οτι η Εβραϊκή φράση «ερευνώ τα νεφρά» ισοδυναμεί με την δική μας, «ερευνώ τα σωθικά».

Η φραση και ιδιαίτερα ο ευφημισμός πρέπει να ήταν γνωστή στους Ελληνόφωνους ήδη από την εποχή των Εβδομήκοντα. Αλλοιώς θα χρησιμοποιούσαν άλλη φραση. Φυσικά λέγονταν για τον οποιονδήποτε και όχι μόνο για τον θεό.

Κάποιος που έχει :
- στοιχειώδεις γνώσεις ανατομίας ή
- πέτρες στα νεφρά
γνωρίζει πως η έρευνα των νεφρών είναι πολύ δύσκολη. Ακόμα και στις μέρες μας απαιτούνται ειδικά μηχανήματα.

Από τη γενική εξέταση ούρων μπορούμε να πάρουμε πληροφορίες για την ποιότητα, την ποσότητα και την οξύτητα των ούρων, και να αντλήσουμε, εμμέσως, συμπεράσματα για παθήσεις του ουροποιητικού. Μέσω του υπερηχογραφήματος, παρατηρούνται οι καλοήθεις ασθένειες, όπως είναι η νεφρολιθίαση, αλλά και σοβαρότερα προβληματα.

Αποκλείεται λοιπόν να εννοούσαν κυριολεκτικά την έρευνα νεφρών, ή των σωθικών (σπλάχνων) οι συγγραφείς την Παλαιάς Διαθήκης και οι αντιγραφείς της Καινής. Μας μένει λοιπόν να δεχθούμε την κατ΄ευφημισμον απόδοση: «ερευνά τους όρχεις». Μια τέτοια έρευνα είναι πολύ εύκολη και μπορεί να γίνει με απλή επιθεώρηση ή ψηλάφηση.

Με αυτή την εννοια αποκλείονται οι γυναίκες, αλλά εκείνη τήν εποχή δεν υπολογίζονταν σαν άνθρωποι.

Θάρρος, κουράγιο, τόλμη απαιτουνται για σπουδαιες ενεργειες πχ. πόλεμος, ηγεσία, επιστημονική έρευνα. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιούνται στις μέρες μας οι εκφράσεις οπως «γιατρός μ' αρχίδια», ή «γιατρός βαρβάτος». Δηλαδή αυτος που έχει το θάρρος και την τόλμη, τον ανδρισμό (ανδρεία), άρα ο υπεύθυνος, ο ικανός.

Βαρβάτος : Από το λατινικό barba γένειάδα. Οι ευνούχοι, δεν διέθεταν όρχεις. Ευνούχος<εὐνή [κρεβάτι] και ὄχος [<ἔχω = προσέχω], αυτός που προσέχει το κρεβάτι, και είναι ακίνδυνος γιατί δεν μπορεί να κάνει τίποτα στο κρεββάτι. Απο την ορμονική διαταραχή που προκύπτει από την εκτομή των όρχεων μειώνεται η τριχοφυία. Οι ευνούχοι λεγόντουσαν και αγένειοι, σέ αντιθεση με τους βαρβάτους, τους γενειοφόρους. Γενικά βαρβάτος σήμαινε και σεβάσμιος. Τα γένεια έπαιζαν μεγάλο ρόλο στο Μεσαίωνα και ιδιαίτερα στο Βυζάντιο. Η λέξη μπάρμπας που χρησιμοποιούμε και σήμερα σημαινει τον σεβαστό θείο.

*) πρβλ. το Δημοτικο Τραγούδι

πεντε ποντικοί βαρβάτοι
μου χαλάσαν το κρεββάτι
κι΄αλλοι τρεις μουνουχισμένοι (ευνουχισμένοι)
μου το σιάχναν οι καημένοι

Η συνηθεια ευνουχισμού των ζώων συντείνει στην εξημέρωσή τους και στήν πάχυνσή τους. Υπάρχουν πολλοί τρόποι ευνουχισμού (έκθλιψη, συστροφή, εκτομή). Ο δια συστροφής ευνουχισμένος χοίρος λέγεται μπουρμάς (απο το Τουρκ. burma συστρεφω και επομένως ευνουχίζω δια συστροφής) απ' όπου και η Κρητική παροιμία «κατέχει ο μπουρμάς ιντα ειν' ο χουρμάς;» ανάλογη προς την κοινή «τι ξέρει ο γάιδαρος απο σφουγγάτο»

Και η καρδιά και οι όρχεις αποτελούν και σήμερα λέξεις που δηλώνουν θάρρος και ικανότητα. Αυτο φαίνεται στις φράσεις «το λέει η καρδιά του»* ή «πρέπει να έχεις αρχίδια για να μπείς στο Πολυτεχνείο».

*) αποκαρδιωτικός είναι αυτός που μας κάνει να χάσουμε το θάρρος μας. Το ρήμα αποκαρδιώνωμαι: χάνω το θάρρος μου. Αλλά και το ρήμα ευνουχίζω σημαίνει μεταφορικά αποστερώ κάποιον από την δυνατότητα να αντιδράσει, να διαμαρτυρηθεί.

Απλή και μόνο αναφορά στους όρχεις σημαίνει "ανοησία". Αν η λέξη προτάσσεται σε ένα ουσιαστικό σημαίνει εντελώς το αντίθετο από την ίδια λέξη που μπαίνει μετά το ουσιαστικό. Δηλαδή ένας «γιατρός μ΄αρχίδια» και ενας «αρχίδια-γιατρός» είναι δύο τελείως αντίθετα πρόσωπα. Το «αρχίδια-γιατρός» είναι συνώνυμο του «σκατά-γιατρος», ασχετος, κομπογιαννίτης.

Ο ευφημισμός του ευφημισμού

Αν και οι όρχεις αποτελούν κριτήριο θάρρους, ανδρείας και ικανότητας αποτελούν και αρχείο για πρόσωπα ή υποθέσεις ή πληροφορίες που μας είναι άχρηστες ή αδιάφορες. Εκει γραφουμε όλα όσα δεν μας ενδιαφέρουν. Κατ΄ευφημισμόν λέμε «εκεί που δέν πιάνει μελάνι» ή «στα τέτοια μου» ή «στ' απαυτά μου» ή «στ' αχαμνά μου»* ή «στην κάτω τη μεριά»**

*) αχαμνα («ασθενικά», εδω «ευαίσθητα»)

Παντιέρες πάγαιναν του ανέμου συνοδειά
και ξεκινούσαν οι γαλέρες του θανάτου
στο ρογοβύζι ανατριχιάζαν τα παιδιά
κι ο γέρος έλιαζε, ακαμάτης, τ'αχαμνά του.

Ν. Καββαδία - "Λόρκα"

Αναφέρεται στον Ισπανό ποιητή Federico del Sagrado Corazón de Jesús García Lorca, ο γέρος είναι εδώ ο Δικτάτορας της Ισπανίας Φρανθίσκο Φράνκο.

**) Απάντηση του οπλαρχηγού Θοδωράκη Γρίβα επί τη επιδειξει του χαρτιού (φιρμάνι-επικήρυξης):
     Εγώ χαρτιά έχω χίλια καμμένα στη φωτιά
     κ΄εσένανε σε γράφω στην κάτω την μεριά.

Οι όρχεις (ενικός ο όρχις, γενική του όρχεως) είναι ζεύγος γεννητικών αδένων και μέρος των γεννητικών οργάνων του αρσενικού. Απαντώνται σε όλα τα θηλαστικά και έχουν διττή λειτουργία: την παραγωγή σπερματοζωαρίων και την παραγωγή ανδρικών ορμονών (κυρίως τεστοστερόνης).

Παρ’ όλο που είναι έξω από το σώμα, θεωρούνται εσωτερικά όργανα και είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι. (πρβλ. τον ευφημισμό «αχαμνά». Για τους ζωικούς και βρώσιμους όρχεις χρησιμοποιείται ο ευφημισμός «αμελέτητα»).

Οι όρχεις εχουν προσφέρει πολλά στις φράσεις της καθημερινότητας. Για να τηρήσω ένα κλίμα ήπιας χρήσης της λαϊκής λέξης «αρχίδια» και να καταδείξω πόσο χάνεται το νόημα με τους ευφημισμούς θα χρησιμοποιήσω τον ευφημισμό "νεφρά" στον κατάλογο των φράσεων που συνέλεξα:

Ο ευφημισμός «νεφρά» δεν αρκεί να δώσει, είναι ανεπαρκής, την απαιτούμενη εκδφραστικότητα στις σχετικές ρήσεις, η φράση χάνει το νοημά της*. Είναι αυτό που λέμε «νεφρική ανεπάρκεια».

*) Ή, για να αναμασήσω ένα δημοσιογραφικό κλισέ: «να πούμε τα πράγματα με το όνομά τους».

1) H. G. Liddell. R. Scott. A Greek-English Lexicon. Oxford. Clarendon Press. 1940.

2) ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΜΕΓΑΛΟΥΣ ΠΡΟΦΗΤΕΣ Απομαγνητοφωνημένη ραδιοφωνική εκπομπή του μακαριστού Αρχιμ. Δανιήλ Γούβαλη

3) Αγια Γραφή - Εκδ. Ζωής