Υπογλώσσιο #27

ΧΟΡΗΓΕΙΤΑΙ ΧΩΡΙΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΗ

Πολλές οι σημασίες των χαρτιών. Εδώ θα δούμε την σημασία τους ως παιγνιόχαρτα.

Η «τράπουλα» (επισήμως «δέσμη παιγνιοχάρτων») αποτελείται από τα «τραπουλόχαρτα” ή απλώς «χαρτιά»: Η καταγωγή τους, αβέβαιη, χάνεται μέσα στον χρόνο, στους μύθους και στις παραδόσεις. Πιθανοτατα να συνυπήρχαν με τα χαρτιά της μαντείας, την τράπουλα Ταρώ.

ΦΡΑΣΕΙΣ

Εχασε μια περιουσία στα χαρτιά. (χαρτοπαιξία)

Που θες να ξέρω; Να ρίξω τα χαρτιά; (μαντική)

Η έκφραση «στα χαρτιά» σημαίνει και μεταφορικά «σε θεωρητικό επίπεδο». πχ. «Αυτό ισχύει στα χαρτιά, στήν πράξη όμως είναι αλλιώς».

Το άλλοτε ´Ελληνικόν Μονοπώλιον´

Το 1893 ο Χαρίλαος Τρικούπης ομολόγησε στη Βουλή ότι «δυστυχώς κύριοι επτωχεύσαμεν», γιατί η εξόφληση των δανείων της χώρας ήταν αδύνατη παρά τους φόρους που είχαν επιβληθεί.Μετά το 1897 είχε συσταθεί για συγκεκριμένα βασικά προϊόντα, το «Ελληνικόν Μονοπώλιον», που πουλούσε αποκλειστικά τα παρακάτω βασικά προϊόντα και απέδιδε τα κέρδη των πωλήσεων στόν ΔΟΕ (Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος):

• Χοντρό αλάτι.

Οι ανάγκες σε χοντρό αλάτι ήταν μεγάλες, κυρίως για την ορεινή και οικιακή τυροκομία, την παρασκευή και συντήρηση τροφών ζωικής και φυτικής προέλευσης (ελιές, τουρσιά, αλίπαστα κ.λπ).

• Σπίρτα. Πυρεία ελληνικού μονοπωλίου, όπως έγραφαν στο κουτί. Σημαντικές οι πωλήσεις τους, καθώς οι αναπτήρες είναι νεότερη εφεύρεση.

• Φωτιστικό πετρέλαιο.

• Τραπουλόχαρτα.
Οι τράπουλες του ελληνικού μονοπωλίου, ήταν εξαιρετικής ποιότητας. Τυπώνονταν στις εγκαταστάσεις της εταιρίας “Ασπιώτη-Έλκα”, αρχικά στην Κέρκυρα και αργότερα στην Αθήνα.

• Καπνός και τσιγαρόχαρτα.

Το κρατικό μονοπώλιο λειτούργησε επί ογδόντα συνεχή χρόνια και άντεξε μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ´70 όταν η χώρα μας απαλλάχτηκε από την παρουσία του, λόγω των τελικών διαδικασιών ένταξής της στην Ευρωπαϊκή Ένωση (τότε ΕΟΚ).

Από το Ιταλικο giuoco ή giòco
Γαλλικά. jou; Ισπανικά juogo; Πορτογαλλικά: jogo

Όλα απο το λατινικό. iòcus* : σκώμα, χαριέντισμα, αστειότητα || αγώνισμα||εμπαιγμός, φάρσα.

Ανώνισμα υποκείμενο σε κανόνες, βασισμένο στην τύχη, δύναμη, δεξιότητα ή εξαπάτηση του αντιπάλου μέ συνηθέστερο σκοπό το κερδος ή τήν αναψυχή.

Στα ελληνικά έχει ειδικότερη έννοια: αναφέρεται μονάχα στο χαρτοπαίγνιο, την χαρτοπαιξία.

*) Η Λατινική φράση «joci causa» σημαίνει: «στα αστεία»,«χάριν αστειότητος, οχι σοβαρά», «χάριν παιδιάς», «για πλάκα»

Τζόγος λέγεται επίσης η ανεπιθύμητη μικρή κίνηση (παίξιμο) δυο συναρμοσμένων μηχανικών τμημάτων. πχ. «το καπάκι του κάρτερ παρουσιάζει ένα τζόγο, γι' αυτό φεύγουν τα λάδια.»

Παράγωγα:

Τζογαδόρος=παίκτης, αλλά κυρίως χαρτοπαίκτης

Τζοκόντα = η χαρίεσσα, ή χαριτωμένη, Πινακας του Λεονάρντο Ντα Βίντσι.

Η λέξη «τράπουλα» είναι ιταλικό δάνειο. Τα λεξικά θα σας πουν ότι trappola θα πει «απάτη», «παγίδα», πράγμα που είναι σωστό αλλά δεν λέει και πολλά.

Στα ιταλικά η λέξη trappola δεν έχει τη σημασία της δεσμίδας των παιγνιοχάρτων, υπήρχε όμως ένα βενετσιάνικο παιχνίδι που λεγόταν trappola, χωρις μεγάλη διάδοση.^[1]

Πιθανολογώ ότι η ρίζα της τράπουλας είναι το αρχαίο Ιταλικό ρήμα τραπάρε (trappare) που σημαίνει: πιάνω=συλλαμβάνω, αρπάζω, ξεγελώ, που έδοσε όνομα και στήν παγίδα. Με την τράπουλα πιάνεις τον άλλο κοροϊδο, του αρπάζεις τα λεφτά ή τον ξεγελάς. Η ρίζα περασε στα Αγγλικά: to trap, Γαλλικά: attraper, Ισπανικά: atrapar.

Απο την ίδια ρίζα με το τζόγο προέρχεται το Αγγλικό τζόκερ (Ο γελωτοποιός*, αλλά και χαρτί της τράπουλας που μπορεί να υποκαταστήσει οποιοδήποτε άλλο χαρτί σε ορισμένα παιχνίδια), ο Γαλλικός ζογκλέρ.

Μεσαιωνικό επάγγελμα στις αυλές βασιλιάδων και ευγενών, ο τζουτζές.

Στην Ιστορία έμεινε ο Γιόρικ ο Γελωτοποιός του Βασιλιά της Δανίας, από το έργο του Σαιξπηρ «Αμλετ». Ο πρίγκιπας Αμλετ διατυπώνει μια σειρά από φιλοσοφικούς συλλογισμούς σχετικά με την μαιταιότητα των εγκοσμίων, κρατώντας το κρανίο του πεθαμένου Υόρικ. Οταν κρατούσε το κρανίο δεν έλεγε «να ζεί κανεις ή να μη ζει» οπως εμφανίζεται συχνά αλλά : «Αλλοίμονο άμοιρε Γιόρικ, τον ήξερα Οράτιε!»

Τα 52 παιγνιόχαρτα της τράπουλας χωρίζονται 4 φυλές με δύο χρώματα. Τα χρώματα περιλαμβάνουν δύο σύμβολα:

• Κόκκινο
  • Κούπες
  • Καρά
• Μαύρα
  • Σπαθιά
  • Μπαστούνια

Στην Ιταλία οι τέσσερις φυλές της τράπουλας ονομάζονται:

• μπαστούνια (bastoni),
• νομίσματα (denari),
• σπαθιά (spade) και
• κύπελλα (coppe)*

και υποτίθεται ότι συμβολίζουν, αντίστοιχα:

• τους αγρότες*
• τους εμπόρους (που φυσάνε το παραδάκι)
• τους ευγενείς (ξιφήρεις) και
• τον κλήρο. (δισκοπότηρο)

*) τα δύσκολα τα τραβάει η αγροτιά, πρβλ. το «τα βρήκε μπαστουνια»

Κάθε φυλή έχει 10 νούμερα και (1-10) και 3 φιγούρες*

Τα κύπελα αντικαταστάθηκαν αργότερα απο καρδιές αλλά ή ονομασία παρεμεινε πχ. «ντάμα κούπα». Τα νομίσματα έγιναν καρώ (τετράγωνα απο το Γαλλικό carré ). Αγγλικά: Diamonds.

Από το λατινικό ουσιαστικό figura= μορφή, πλάσμα που προέρχεται απ το ρήμα fingo=μορφώ, διαμορφώνω, αλλά και υποκρίνομαι.(πουλάω φιγούρα, φιγουράφω).

Οι φιγούρες είναι:

• ο Βαλές ή Φάντης
• η Ντάμα
• ο Ρήγας

ζεύγη (πχ Α,Α, 10,10, χ = ζεύγη του άσσου με δεκάρια)

Κέντα (πχ. 10,J,Q,K,A)

ΚΕΝΤΑ

τριάρι (πχ. Α,Α,Α,10,Κ)

φουλ (3+2)

χρώμα (πχ. 5 χαρτια ολα σπαθια)

Καρέ συνδυασμός χαρτιών με το ίδιο βάρος (πχ. ολες οι ντάμες).

Στην εικόνα καρέ της ντάμας. Γαλλικά : carré de dames. μην το συγχέουμε με το καρό.

φλος (κέντα+χρώμα αν το χρώμα είναι κούπες τότε λέγεται φλος ρουαγιάλ).

Στα γαλλικά τραπουλόχαρτα, οι φιγούρες πήραν τα ονόματα μεγάλων προσωπικοτήτων της ιστορίας, έτσι:

• ο ρήγας κούπα είναι ο Καρλομάγνος,
• ο ρήγας καρό ο Καίσαρ,
• ο ρήγας σπαθί ο Μέγας Αλέξανδρος και
• ο ρήγας μπαστούνι ο Δαβίδ.

Αγγλικά ο Ρήγας = King απ' όπου και το K στις γωνίες του χαρτιου.

Τραγούδι (Φ.Γκ. Λόρκα)

Οι ρηγάδες της τράπουλας

Αν η μάνα σου γυρεύει
βασιλιά για να σου δώσει
πες της τέσσερις πως θά 'βρει
στα χαρτιά της τράπουλας:
Ρήγα, κούπα και μπαστούνι
σπαθί, ρήγα και καρρώ ...

Απο το λατινικό rex, regis=βασιλιάς. Συχνότατο στα μεσαιωνικά ποιήματα και τά επύλλια των βυζαντινών χρόνων. πχ.

Ήτο του Ρήγα τ΄Αναπλιού ο γιός ο κανακάρης
ωσάν αητός επέτετο στ' άλογο καβαλάρης.

Του λέει ο Ρηγας πήγαινε και φύγ΄απο κοντά μου
Β. Κορνάρου - Ερωτόκριτος

 

Απο το Γαλλικο Dame , στα Αγγλικά Queen απ' όπου και το Q στις γωνίες του χαρτιου. Επέζησε περισσοτερο το Γαλλικο «Μαντάμ»: Κυρία μου (Ma dame), προσφώνηση ευγενούς κυρίας ανάλογη με το Αγγλικό «Μυλαίδη» (my lady).

Το Ελληνικό «μαντάμ», όταν δεν είναι προσφώνηση, αναφέρεται σε γριά μαστρωπό, ιδιοκτήτρια ή και διεθύντρια χαμαιτυπείου (κν. μπουρδέλου).

Βαλές απο το Γαλλικό valet (το πλήρες ονομα ηταν «Valet de chambre» = Θαλαμηπόλος). Αγγλικά: jack.

Στην εικονα παπικοι θαλαμηπολοι του Ραφαήλ.

Συνώνυμο φάντης <fante <infans <infanta

Συνώνυμο του Βαλές. Είναι δάνειο από τα ιταλικά (fante) και τελικά ανάγεται στο λατινικό infans: παιδί· και επειδή οι ανήλικοι πρίγκιπες, που λέγονταν infantes στην Ισπανία, είχαν μια σωματοφυλακή για να μην πέσουν θύματα των παλατιανών μηχανορραφιών, η σωματοφυλακή αυτή ονομάστηκε infanteria, όρος που γέννησε το σύγχρονο αγγλικό infantry αλλά και τον δικό μας φαντάρο.

Φράσεις

«εμφανίστηκε σαν φάντης μπαστούνι». Σημαίνει την απρόσμενη εμφάνιση κάποιου και μάλλον όχι ευπρόσδεκτη. Η προέλευση της φράσης μάλλον βρίσκεται στη χαρτομαντεία, όπου ο βαλές μπαστούνι είναι σύμβολο κακοτυχίας. βλ. εικόνα

«τι σχέση έχει ο φάντης με το ρετσινόλαδο;»

Παραβάλλει δύο εντελώς άσχετα μεταξύ τους πράγματα. Με μια επιπόλαιη θεώρηση ένα τραπουλόχαρτο είναι άσχετο συγκρινόμενο με ένα ισχυρό καθαρτικό. Υπάρχει όμως ο αντιλογος που διαψεύδει την ασχετότητα: Προφέρεται «πιες ρετσινόλαδο να δεις αν έχει σχέση» που γράφεται : «πιες ρετσινόλαδο να δεις αν έχεις χέσει».

Κατά μία άλλη (μάλλον ευφάνταστη) εκδοχή, η φράση γεννήθηκε όταν ένας φαρμακοποιός επέμενε να πατσίσει τα χρέη του από τα χαρτιά δίνοντας τζάμπα φάρμακα στους κερδισμένους.

Κατ' έθιμον την Μεγάλη Παρασκευή ο Φάντης-Μπαστούνι κρεμιέται από το ταβάνι του καφενείου για να δείξει οτι απαγορεύεται το χαρτοπαίγνιο την θλιβερή αυτή ημέρα. Δεν ισχύει το ιδιο για τα φρουτάκια και τους κουλοχέρηδες.

Μια φιλελληνική τράπουλα που κυκλοφόρησε στην Ουγγαρία το 1829 και της οποίας σώζονται 11 φύλλα στο Ιστορικό Μουσείο παρουσιάζει στις φιγούρες της τους:

• Ρηγάδες
  • Καποδίστριας (Ρήγας κούπα),
  • Κουντουριώτης (Ρήγας σπαθί)
  • Μαυροκορδάτος (Ρήγας καρό)
  • Υψηλάντης (Ρήγας μπαστούνι),
• Ντάμες
  • Ελλάδα (Ντάμα κούπα),
  • Αθηνά (Ντάμα καρό),
  • Καρτερία (Ντάμα μπαστούνι),
  • Δεν βρεθηκε η Ντάμα (σπαθί)
• Βαλέδες
  • Μιαούλης (Βαλές κούπα),
  • Κολοκοτρώνης (Βαλές σπαθί),
  • Μπότσαρης (Βαλές καρό) και
  • Κανάρης (Βαλές μπαστούνι).

Η χαρτοκλοπή, το κλέψιμο στά χαρτιά. Αν και δεν έχουμε μαρτυρίες για τη χαρτοπαιξία στον ελλαδικό χώρο επί τουρκοκρατίας, όμως σε πολλά παλιά λεξικά βρίσκουμε ότι η λέξη grec σημαίνει «χαρτοκλέφτης, απατεώνας». Ένα βιβλίο με τίτλο Les grands grecs du 19ème siècle (Δεν περιέχει βιογραφίες του Κοραή, του Κολοκοτρώνη ή του Τρικούπη) εξιστορεί τον βίο και την πολιτεία διαβόητων χαρτοκλεφτών. Μερικά λεξικά λένε ότι υπαίτιος για την δυσφημιστική αυτή εξέλιξη υπήρξε κάποιος Θεόδωρος Άπουλος, ένα είδος Νικ Δε Γκρηκ της εποχής του Λουδοβίκου του 14ου, που είχε μαδήσει στο λανσκενέ, χαρτοπαίγνιο της εποχής, όλους τους αυλικούς του Βασιλιά Ηλίου με μια σημαδεμένη τράπουλα. Αυτή η εξήγηση πιθανότατα φτιάχτηκε εκ των υστέρων. Άλλωστε, με την ίδια σημασία χρησιμοποιούσαν τη λέξη και οι άγγλοι (όπου η χαρτοκλοπή λεγόταν παλιότερα greekery) αλλά και οι Ισπανοί· δύσκολο να έφτασε ως εκεί η χάρη του Άπουλου. Πολλοί ανώνυμοι συμπατριώτες μας θα ευθύνονται, σε συνδυασμό με τη φήμη ελευθεριασμού που είχαν αποκτήσει οι αρχαίοι Έλληνες ήδη από την εποχή των Ρωμαίων.

Ο 'Απουλος προφανώς μη μπορώντας να παίξει με τίποτε άλλο (ΣΣ. το «α» του ά+πουλος ειναι στερητικό) έπαιζε χαρτιά.

Χωριζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες:

• Τεχνικά (Μπριτζ, πρέφα)
• Τυχερά (πόκερ, πόκα)
• Υπομονής (Πασιέντζες)

Ομως η τράπουλα μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για

• Ταχυδακτυλουργικά τρύκ
• Χαρτομαντεία

Γύφτισσες

θυμάμαι παλαιότερα γυφτισσες να γυρνάνε στα κεφενεία και να ζητούν: "Να σε πώ το μοίρα σου να σε πω το ριζικό σου;". Για την έναρξη της διαδικασίας επρέπε πρώτα να «ασημώσεις» (να καταθέσεις ενα ασημένιο νομισμα). Με την διολισθηση της δραχμής έγιναν ορισμένες γύφτικες υποχωρήσεις: δεκτά κατοστάρικα και πεντακοσάρικα.

Τα μαντεύματα ήταν ανάλογα του Δελφικού Λοξία: «μια γυναίκα σου πέφτει για ξανθιά θα είναι για μελαχροινή», «μεγάλη πόρτα θα διαβείς»* κλπ.

Πρβλ. «Το γαρίφαλο στ' αυτί».

Τσιγγάνα κάτσε δίπλα μου
και τα χαρτιά σου ρίχτα
και τα βοτάνια πούλα μου,

...

Πέτα το ρήγα τον καρώ,
ρίξε την ντάμα κούπα
και δώσε μου τα χείλια σου...

 

---

* το διαβαίνω αφορά και τον εισερχόμενο (θα διορισθείς στο Υπουργείο) αλλά και τον εξερχόμενο (θα σε απολύσουν από την Τράπεζα που δουλεύεις).

Ταρώ ή Tarot

Μαντική με ειδικές κάρτες. Ασκείται απο ειδικούς "επιστήμονες" (... της απάτης) εν κρυπτώ και παραβύστω.

Η πρέφα
καφενειακό παιχνίδι με μπάζες συνδυάζει τύχη και τέχνη.

Παροιμίες

Η πρέφα θέλει υπομονή και το πικέτο τέχνη

Φράσεις

Η πρέφα θεωρείται δύσκολο παιχνίδι , γι΄αυτό παλιότερα υπήρχε η φράση «δεν παίρνει από πρέφα» για κάποιον που το μυαλό του δεν κόβει, δεν καταλαβαίνει. (πρβλ. δεν τα πάιρνει τα γράμματα). Σήμερα η φράση έχει εξελιχτεί σε «παίρνω (ή δεν παίρνω) πρέφα» που σημαίνει αντιλαμβάνομαι (ή οχι) κάτι εγκαίρως, το υποψιάζομαι.

«τα βρήκε μπαστούνια».

Στην ιεραρχία της πρέφας τα μπαστούνια είναι η ευτελέστερη φυλή, οπότε αν τα δύο φύλλα που βρει ο εκτελεστής στην αγορά είναι μπαστούνια υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα να του είναι ακατάλληλα και να «μπει μέσα».

«την κάναμε από κούπες»

Οι κούπες είναι η ακριβότερη φυλή, οπότε αν μπεις μέσα στις κούπες πληρώνεις περισσότερα.

Το μπριτζ πολλοί το θεωρούν αγγλικής προέλευσης (αφού bridge=γέφυρα, είναι αγγλική λέξη), ωστόσο είναι παιχνίδι ανατολίτικο. Πρόγονός του είναι το ρωσικό biritch (biryuch ρωσσικά : бирич, бирюч) ) , ένα παιχνίδι που είναι ντοκουμενταρισμένο σε έντυπο πολλά χρόνια πριν εμφανιστεί το αγγλικό bridge whist. Η λέξη biritch δεν υπάρχει στα σημερινά ρωσικά, είναι παλιότερη και σημαίνει τον ντελάλη του χωριού, που μεταξύ άλλων είναι υπεύθυνος για τις δημοπρασίες, και πράγματι στο μπιρίτς, όπως και στο μπριτζ, γίνεται μια πλειοδοσία μεταξύ των παικτών. Η ρωσική λέξη είναι ιταλικής προέλευσης, από το sbirro (από όπου και ο δικός μας σμπίρος) που δεν αποκλείεται να ανάγεται τελικά στο ελληνικό πυρρός, από το χρώμα του μανδύα αυτών των αστυνομικών υπαλλήλών (sbirro ή birro : βραχεία χλαίνη, καζάκα). Ισως απο το μπιρίτς να βγήκε και η σημερινη μπιρίμπα.

Γενικότερες φράσεις το χαροπαιγνίου

«παίζω με ανοιχτά χαρτιά» ή «βάζω κάτω τα χαρτιά μου» ή «ανοίγω τα χαρτιά μου»

Φανερώνω στίς προθέσεις μου αλλά και δεν κάνω κόλπα.

«έχω κρυμμένο έναν άσο στο μανίκι μου»

Εχω ένα πλεονέκτημα που κρατώ κρυφό για να το εμφανίσω την κατάλληλη στιγμή και να αιφνιδιάσω τον αντίπαλό μου. πρβλ. την αντίστοιχη Ιταλική φράση «Asso nella manica»

«παίζω το καλό μου ή το τελευταίο μου χαρτί»

«γκρεμίστηκε σαν πύργος από τραπουλόχαρτα»

Ειναι προφανής η κακη στατικότητα αυτού του πύργου. Η φράση λέγεται μεταφορικά για να δηλώσει την ευπάθεια κάποιου πράγματος, κατασκευάσματος ή σχεδίου.

«παίζει με σημαδεμένη τράπουλα»

Με μια σημαδεμένη τραπουλα, αυτος που μοιράζει εντοπιζει τά φύλλα των συμπαικτών του και δρα αναλόγως.

«τα κάνανε πλακάκια» (από μέθοδο των χαρτοκλεπτών),

Τη φράση αυτή λέμε όταν θέλουμε να δείξουμε ότι, δυο άνθρωποι τα είχαν από πριν συμφωνημένα, δηλαδή τα έκαναν έτσι, ώστε να μη φαίνεται τίποτα από εκείνο που τους κατηγορούσαν. Η έκφραση προήλθε από το παιχνίδι των χαρτιών "πλακάκια". Δυο συμπαίκτες τα κανονίζουν έτσι τα κοψίματα των χαρτιών (στα πλακάκια κόβουν πολλές φορές και όποιος έχει το μεγαλύτερο ή το ίδιο - ανάλογα τη συμφωνία - κερδίζει), ώστε να χάνει πάντα ο τρίτος συμπαίκτης τους.

«το πέρασε στο ντούκου» (από την πόκα)

Συνώνυμο του «δέν ποντέρνω (στοιχιματίζω)» ενώ «πάσσο» σημαίνει παραίτηση.

«κρατάει πισινή» (από την κοντσίνα).

«έμεινε στον άσσο»

Αν και ο άσσος ειναι καλο χαρτι, και δημιουργει ελπιδες, αν δεν συνοδευθει και με άλλους ασσους δεν κανει τιποτα. Αυτος που απέμεινε με ένα μόνον άσσο δεν κερδιζει.

Ο άσσος είναι ο αριθμός ένα:1. Ο πρώτος σε κάποιο άθλημα, εργασία, δεξιότητα λέγεται άσσος. πχ. Ο άσσος του ποδοσφαίρου.

Ο πρώτος, ο άσσος, στέκεται στήν θέση 1 του πόντιουμ.

Ο άσσος μπαστούνι είναι το πιο μαύρο χαρτί της τράπουλας. Εχω ακούσει τον Ιταλικό κανόνα για τον καλό εσπρέσσο: «amaro comme il veleno e nero comme l' asso di piche» ήτοι «πικρός σαν δηλητήριο και μαύρος σαν το άσσο μπαστούνι» δηλ. χωρις ζάχαρη και γάλα.

«έμεινε ταπί»
Μπροστά του υπάρχει μόνο το ταπί (ο τάπης, Γαλ. tapis) η τσόχα, δηλ. δεν έχει άλλα χρήματα για να παίξει.

ουδέτερο άκλιτο (χαρτοπαίγνια) το χρώμα που ορίζεται ότι είναι ανώτερο από όλα (a tout) τα άλλα (παίγνιόχαρτα) και οποιοδήποτε χαρτί χρώματος ατού.

Συνεκδοχικά οποιοδήποτε προτέρημα ή ιδιότητα που δίνει υπεροχή σε αυτόν που την έχει.

Σε πολλά παιχνίδια με χαρτιά υπάρχει η έννοια της μπάζας, που είναι ενετικό δάνειο αραβικής αρχής (baza), και δεν έχει καμιά σχέση με τα οικοδομικά μπάζα που κι αυτά είναι ιταλικό δάνειο (basa) ελληνικής όμως αρχής (βάσις). Η μπάζα λέγεται, ή ίσως λεγόταν παλιότερα, και χαρτωσιά, σχετική δε είναι η παροιμιώδης φράση δεν πιάνω μπάζα (ή χαρτωσιά) μπροστά του’ όταν θεωρούμε κάποιον ασύγκριτα ανώτερο από εμάς. Ένα παιχνίδι με μπάζες είναι και η πρέφα.

Φραση

«Τοσα χρόνια εφοριακός έχει κάνει την μπάζα του» (έχει εξοικονομήσει χρήματα, συνήθως ανεντιμα).

Το επίμετρο είναι κεφάλαιο ειδικού περιεχομένου που μπαίνει ως συμπλήρωμα στο τέλος ενός βιβλίου. Το επίμετρο (μαζί με τη βιβλιογραφία, το ευρετήριο και τα παραρτήματα) ανήκουν στο λεγόμενο back matter (άλλως: end matter).

Τα χαρτιά, η χαρτοπαιξία δηλαδή, ήταν ένα από τά σοβαρά αίτια ανάπτυξης της τοκογλυφίας στο μεσαίωνα και τήν αναγέννηση.

Οι πρώτοι τραπεζίτες

Στην Μεσαιωνική Ευρώπη, ο παλαιότεροι τραπεζίτες ήταν οι Εβραίοι της διασποράς που δάνειζαν χρήματα. Δάνειζαν κτηματίες και αγρότες με εγγύηση την επικείμενη σοδειά. Μάταια η Εκκλησία καταδίκαζε το δανεισμό και την τοκογλυφία. Τέτοια δάνεια διευκόλυναν τους καλλιεργητές στις δύσκολες ώρες. Και οι δύσκολες ώρες πλήθαιναν στην διάρκεια των εκστρατειών (σταυροφορίες και πόλεμοι) όπου τα αγροτικά χέρια άρχιζαν να σπανίζουν.

Κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα, και παρά το γεγονός ότι ήταν μανιώδης τζογαδόρος ο ίδιος, ο βασιλιάς Ερρίκος Η, είχε απαγορεύσει τα τυχερά παιχνίδια, όταν ανακάλυψε ότι οι στρατιώτες του περνούσαν περισσότερο χρόνο παίζοντας χαρτιά και στοιχηματίζοντας απ’ όσο χρόνο δαπανούσαν για άσκηση και βελτίωση των δεξιοτήτων τους στη μάχη. Όταν η γυναίκα του Ερρίκου, Άννα Μπόλεϋν, και ο αδελφός της είχαν δικαστεί για προδοσία και αιμομιξία, οι πιθανότητες ήταν 10-προς-1 για την αθώωση.

ΕΒΡΑΙΟΙ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΑΝΟΙΓΟΥΝ ΤΑ ΤΕΦΤΕΡΙΑ ΤΟΥΣ

Γιατί οι εβραίοι;

Γιατί μόνο αυτό τους επέτρεπαν να κάνουν και γιατί μονο αυτοί ήταν σε θέση να το κάνουν. Δεν μπορούσαν να έχουν ακίνητη περιούσια. Οι συνέχεις διωγμοί τους ανάγκαζαν να επενδύουν τα κέρδη του σε πολύτιμους λίθους και σε χρυσό, γιατί κρύβονται και μεταφέρονται εύκολα. Ο Σάιλοκ στον «Έμπορο της Βενετιάς» του Σαίξπηρ είναι ο τυπικός Εβραίος της εποχής του.

Ευρωπαίοι Τραπεζίτες

Άλλοι Ευρωπαίοι άρχισαν να μετέρχονται το επάγγελμα του τραπεζίτη κατά τη διάρκεια των χρόνων των Σταυροφοριών. Οι ταξιδιώτες προς και από τη Μέση Ανατολή, είτε για να σώσουν (διάβαζε «λεηλατήσουν» ) είτε για προσκύνημα (διάβαζε «λεηλασία») τους Αγίους Τόπους, χρειάζονται χρήματα γρήγορα. Ήταν απρόθυμοι να μεταφέρουν μεγάλα χρηματικά ποσά μαζί τους καθώς ταξίδευαν, γιατί ήταν σχεδόν βέβαιο ότι θα έπεφταν θύματα ληστείας.

Οι Ναΐτες (οποίοι συστάθηκαν το 1119) ειδικότερα ενήργησαν ως τραπεζίτες για να τους μεγαλύτερους ευγενείς που ξεκιναγαν για τέτοιες κατακτήσεις. Δεχόντουσαν την κατάθεση χρημάτων στο τοπικό νόμισμα, και στη συνέχεια εφοδίαζαν τον καταθέτη με ένα σημείωμα σαν επιταγή που του επιτρέπει να κάνει μια ανάληψη χρημάτων σε οποιοδήποτε άλλο μέρος υπήρχαν Ναΐτες και Ναϊτες υπήρχαν παντού.

Στην εικόνα η Σφραγίδα των Ιπποτών του Ναού (Ναϊτών, Επισήμως: Φτωχοί Συστρατιώτες του Χριστού και του Ναού του Σολομώντα ή Λατ. Pauperes commilitones Christi Templique Solomonici)— οι 2 έφιπποι ερμηνεύτηκαν ως σύμβολο της πενίας (επί ενός αλόγου) και του δυισμού μοναχού-στρατιώτη και αφορμη για το σημερινο διαφημιστικο "δύο σε ένα".

Στο γυρισμό τους οι σταυροφόροι ήταν φορτωμένοι ενθύμια (διάβαζε «λείες από την λεηλασία») , τα πουλούσαν σε εξευτελιστικές τιμές στους τοπικούς Τραπεζίτες Ναΐτες και έπαιρναν μια επιταγή εις διαταγήν για την Ναϊτο-τράπεζα του τόπου τους. Έτσι τα κέρδη των Ναϊτών αβγάταιναν.

Οι Οσπιτάλιοι ή Ιωαννίτες Ιππότες (Hospis – Hospitis πρβλ. Hospital, Hospitality – Νοσοκόμοι ), παρόμοιοι με τους οι Ναϊτες, είχαν υποχρέωση από το καταστατικό τους να ενεργούν ως τάγμα υγειονομικού για τους μαχόμενους σταυροφόρους.

Το καθήκον αυτό το ασκούσαν ως έξης:

1) Ο τραυματίας πρέπει να απαλλαχθεί από ό,τι βαραίνει : αυτόν (οπλισμό και πουγκί) ή την συνείδηση του (εξομολόγηση). Τα πράγματα περιέρχονταν στο ταμείο των Ιπποτών.

2) Αν ο ασθενής μπορούσε να γίνει καλά τον θεράπευαν για να κρατάνε και τα προσχήματα.

3) αν ο ασθενής δεν μπορούσε να γίνει καλά ή ήταν ζόρικος και μπορεί να αναζητούσε τα λεφτά του τότε οι καλοί αυτοί νοσοκόμοι τον ξαλάφρωναν και από την ματαιότητα των εγκοσμίων. Του μουρμουρίζαν ένα Requiescat In Pacem (ας αναπαυθεί εν ειρήνη) και το εξαπέστελλαν εις τόπον χλοερόν!

Δανειακές ανάγκες

Όταν κουρασμένοι από τις σταυροφορίες, οι ευγενείς γυρίζαν στους πύργους τους, το έριχναν στον τζόγο. Ο,τι είχαν μαζέψει χάνονταν γρήγορα. Άρχιζαν λοιπον τα δάνεια. Οι Ναΐτες δάνειζαν πρόθυμα και τοκογλυφικά το οποιοδήποτε ποσό. Δάνειζαν τους πάντες ακόμα και βασιλιάδες. Αυτό ήταν και η αίτια να φάνε το κεφάλι τους.

Ο Φίλιππος ο ωραίος, ήταν χρεωμένος μέχρι το λαιμό στους Ναϊτες. Οι Ναΐτες ζητούσαν τα λεφτά τους ως «δανεικά και αγύριστα»*. Ο Φίλιππας ο νοστιμούλης , χρησιμοποίησε το ultima ratio regis, το ύστατο επιχείρημα των βασιλέων: κήρυξε τους Ναϊτες συλλήβδην αιρετικούς. Για να συγχωρεθεί το ανόμημα τους αρκούσε να παραδώσουν τον θησαυρό τους στο Ευσεβέστατο και Θεοφύλακτο Φίλιππο τον Ωραίο. Τότε όλα θα ξεχνιόντουσαν. Οι Ναϊτες όμως ήταν δεμένοι με βαρύτατους όρκους και βάστηξαν παλικαρίσια το μυστικό τους και δεν μίλησαν. Ο Φίλιππος τους έκαψε στην πυρά έτσι επήλθε εξαγνισμός των αιρετικών και τακτοποίηση του χρέους.

Ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες αναφέρουν ότι το δάνειο των Ναϊτών ξεπέρασε τις 31.000 φλορίνια. Από εκεί βγήκε και η έκφραση «πάνω από 31 καίγεσαι» και η γενική έκφραση «καήκαμε» που δηλώνει σημαντική απώλεια.

* παρεξηγημένος σήμερα όρος. Σημαίνει «μη επιστραφέντα ακόμη δανεικά χρήματα» και οχι «δάνειο ανεπίδεκτο εισπράξεως» ή «δάνειο προαποφασισμένο να μην επιστραφεί».

Οι Ιωαννίτες , έγιναν μαζί με τους Ιππότες του Ναού (Ναΐτες), τα πιο ισχυρά χριστιανικά τάγματα της περιοχής και κατάφεραν να διακριθούν σε αρκετές μάχες εναντίον των Μουσουλμάνων. Χαρακτηριστικό του τάγματος ήταν ο μαύρος μανδύας με τον άσπρο σταυρό, σε αντίθεση με τον άσπρο μανδύα και τον κόκκινο σταυρό των Ιπποτών του Ναού (βλ. εικόνα). Έμβλημά τους ήταν το γεράκι. Το ρητό τους: «Domini nostri morbi» όπερ μεθερμηνευόμενον «Αφέντες μας είναι οι άρρωστοι» (πρασθήκη δική μου: « ... και χρηματοδότες μας οι τραυματίες»).

Είτε γιατί εκόμπωναν (εξαπατούσαν) είτε γιατί έφεραν αποκόμβια (χάπια μέσα σε υφασμάτινες ταινίες δεμένες κόμπο), οι Ιωαννίτες ονομάστηκαν κομπογιαννίτες. Η λεξη σήμερα στιγματίζει τον ακατάλληλο και άσχετο ιατρό.

Ονομασίες παιχνιδιών τράπουλας κατ’ αλφαβητική σειρά

• Αβησσυνία ή Αντίς Αμπέμπα [TEXNIKO]
• Αγωνία
• Cheat|Αμφισβήτηση ή Τσιτ (Doubt it)) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Αντίς Αμπέμπα -> βλ. Αβησσυνία [TEXNIKO]
• Αποκλεισμός ή Δούκας του Κόβεντρι ή Σνιπ Σναπ Σνόρεμ (Earl of Coventry / Snip Snap Snore’em) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Βίδα
• Γάιδαρος (Donkey) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Γεροντοκόρη (Old maid) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Γιας
• Γιούκρ (Euchre) ή Μεγάλη Πρέφα
• Δηλωτή
• Δούκας του Κόβεντρι => βλ. Αποκλεισμός [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Εικοσάρι => βλ. Εξηνταέξι [TEXNIKO]
• Είκοσι μία => βλ. Μπλακτζάκ [ΤΥΧΕΡΟ]
• Είκοσι έξι [ΤΥΧΕΡΟ]
• Εκαρτέ [ΜΙΚΤΟ]
• Εξηνταένα
• Εξηνταέξι ή Εικοσάρι [TEXNIKO]
• Εξόντωση (Spite and Malice)
• Επτά – Εικοσιεπτά (Seven – Twenty Seven)
• Επτάρα [ΜΙΚΤΟ]
• Ευρώπη [TEXNIKO]
• Ζευγάρια (Concentration)
• Ζήτουλας ή Ζήτα απ’ τον γείτονα (Beggar my neighbor) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Θανάσης (παραλλαγή του Κουμ Καν) [ΜΙΚΤΟ]
• Καβαλάρης
• Καζίνο (Casino)
• Καλκούτα ή Χιλιάρα [ΤΥΧΕΡΟ]
• Κανάστα (Canasta)
• Καρδιές -> βλ. Κούπες] [TEXNIKO]
• Κιάμο [TEXNIKO]
• Κιλίντζι [ΤΥΧΕΡΟ]
• Κιντίλιο [TEXNIKO]
• Κλάμπερτζας (Claberjass)
• Κομήτης
• Κόνκαιν -> βλ. Κουμ Καν
• Κοντσίνα ή Πάστρα [TEXNIKO]
• Κουμ Καν [με πολλές παραλλαγές, όπως π.χ. American Coon-Can (αμερικάνικο Κουμ-Καν), Conquian (Κόνκιαν), Oklahoma (Οκλαχόμα), Hollywood (Χόλλυγουντ), Partnership (Συνεταιριστικό Κουμ-Καν)] [ΜΙΚΤΟ]
• Κούπες ή Καρδιές (Hearts) [TEXNIKO]
• Κρίμπατζ (Cribbage)
• Λασκενέ(ς) [ΤΥΧΕΡΟ]
• Λίμνη με τα ψάρια ή Τρέχα να ψαρέψεις (Go fish) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Μάους [ΜΙΚΤΟ]
• Μαύρο ή Άσπρο
• Μεταξύ φύλλων -> βλ. Μπιτουίν
• Μίτσιγκαν ή Νιουμάρκετ (Mitchigan / Newmarket) [TYXERO]
• Μνημοτεχνική -> βλ. Συγκέντρωση [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Μουντζούρης [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Μπακαράς (Baccarat) ή Σεμέν ντε φερ [ΤΥΧΕΡΟ]
• Μπάτσικα [ΜΙΚΤΟ]
• Μπάτσικα αμερικανική [ΜΙΚΤΟ]
• Μπεζίκι (Bezique) [TEXNIKO]
• Μπιρίμπα
• Μπιτουίν ή Μεταξύ φύλλων (Between the sheets)
• Μπλακάουτ (Blackout)
• Μπλακ τζακ (Blackjack) ή Είκοσι ένα (Twenty-One) [ΤΥΧΕΡΟ]
• Μπλόφα
• Μπουμ (Go Boom) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Μπου-Ρέυ (Boo-Ray)
• Μπουρλότ
• Μπρελάν
• Μπριτζ (Contract Bridge) [TEXNIKO]
• Νιουμάρκετ -> βλ. Μίτσιγκαν [ΤΥΧΕΡΟ]
• Ντόμινο -> βλ. Τσινγκουϊνέτο [TEXNIKO]
• Ντουμ Ντουμ [ΤΥΧΕΡΟ]
• Ξερή [TEXNIKO]
• Οκλαχόμα -> βλ. Κουμ Καν
• Οκτάρια (Eights) ή Τρελά Οκτάρια (Crazy Eights)
• Όξιον Πιτς (Auction Pitch)
• Ουίστ (Whist) [TEXNIKO]
• Παγίδα (Oh Hell)
• Παλέρμο
• Παν (Pan)
• Παππάς [ΤΥΧΕΡΟ]
• Πάρτνερσιπ -> βλ. Κουμ Καν
• Πασσέτα [ΤΥΧΕΡΟ]
• Πάστρα -> βλ. Κοντσίνα [TEXNIKO]
• Πεντακοσάρι (Five Hundred)
• Πέτρα που κατρακυλά (Rolling Stone) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Πικέτο [TEXNIKO]
• Πινάκι [ΜΙΚΤΟ]
• Πινάκλ (Pinochle) [ΜΙΚΤΟ]
• Πινάκλ δημοπρασία (Auction Pinochle) [ΜΙΚΤΟ]
• Πινικάλι [ΜΙΚΤΟ]
• Πλακάκια
• Πόκα ή Stud poker [με πολλές παραλλαγές π.χ. Five Card Stud ή Indian Stud (Πόκα πέντε φύλλων ή Ινδικό), Acey-Deucey Stud (Πόκα δύο φύλλων), Mexican Stud (Μεξικάνικη πόκα), Texas Tech Stud (Πόκα τεχνικής Τέξας), Seven Card Stud ή Chicago (Πόκα επτά φύλλων ή Σικάγο), High-Low Stud (Πόκα Χάι-Λόου), Texas Hold’Em (Πόκα επτά φύλλων με τα πέντε κοινόχρηστα)] [ΜΙΚΤΟ]
• Πόκερ [με πάμπολλες παραλλαγές, π.χ. Draw Poker (Κλειστό Πόκερ), Wild Card Poker (Πόκερ με μπαλαντέρ), High Low Poker, Lowball] [ΜΙΚΤΟ]
• Πόλεμος (War) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Πονηρόγιαννος ή Σλόμπερχανς (Slobberhannes)
• Ποντούν (Pontoon) [ΤΥΧΕΡΟ]
• Πρέφα [TEXNIKO]
• Πρέφα μεγάλη -> βλ. Γιούκρ]
• Ραμί (Rummy), είτε με μία είτε με δύο δεσμίδες, π.χ. Gin Rummy [ΜΙΚΤΟ]
• Ρεβερσί
• Ρεντ Ντογκ (Red Dog)
• Ρώμα [ΜΙΚΤΟ]
• Ρωμί [ΜΙΚΤΟ]
• Σάμπα (Samba)
• Σέβεν Απ (Seven Up)
• Σεμέν ντε φερ -> βλ. Μπακαράς [ΤΥΧΕΡΟ]
• Σικάγο -> βλ. Πόκα
• Σκαμπίλι [TEXNIKO]
• Σκαμπίλι ή Σλαπτζάκ (Slapjack) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Σκατ (Skat)
• Σκούπα ή Σκόπα (Skopa)
• Σλαπτζάκ -> βλ. Σκαμπίλι [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Σλόμπερχανς -> βλ. Πονηρόγιαννος
• Σναπ (Snap) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Σνιπ Σναπ Σνορεμ -> βλ. Αποκλεισμός [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Σόλιο [TEXNIKO]
• Σπιτ ή Σπιντ (Spit / Speed) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Συγκέντρωση ή Μνημοτεχνική (Concentration ή Pelmanism) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Συνεταιριστικό -> βλ. Κουμ Καν
• Τανκ (Tunk)
• Ταρόκ ή Ταρόκο (Tarocco)
• Τέξας Χόλντεμ -> βλ. Πόκα
• Το πλοίο μου σαλπάρει (My ship sails) [ΠΑΙΔΙΚΟ]
• Τουμπουκτού [ΜΙΚΤΟ]
• Τραντ-ε-Καράντ [ΤΥΧΕΡΟ]
• Τρελά Οκτάρια -> βλ. Οκτάρια
• Τρι
• Τριάντα ένα (Thirty One) [ΜΙΚΤΟ]
• Τριόμφο [TEXNIKO]
• Τριτσέτι [TEXNIKO]
• Τσιγκουϊνέτο ή Ντόμινο [TEXNIKO]
• Τσογολί [ΜΙΚΤΟ]
• Φαν Ταν (Fan Tan)
• Φαραώ [ΤΥΧΕΡΟ]
• Φιρφιρίκι
• Φράμπουλα ή Φραμπουάζ [ΤΥΧΕΡΟ]
• Χαρακίρι [ΜΙΚΤΟ]
• Χόλλυγουντ -> βλ. Κουμ Καν

1) Ν. Σαραντάκος-Ταξίδι στα 52 φύλλα της τράπουλας

2) Φ. Κουκουλές - Βυζαντινών βίος και πολιτισμός

3) Λιντλ-Σκοτ

4) DIZIONARIO ETIMOLOGICO ONLINE