Υπογλώσσιο #28

ΧΟΡΗΓΕΙΤΑΙ ΧΩΡΙΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΗ

Η μετοχή, ως μέρος του λόγου, συρρικνώθηκε με την καθιέρωση της λεγομένης δημοτικής. Θα αποδείξουμε ότι υπάρχουν πολλά ζόμπι της μακαρίτισσας της μετοχής της αρχαίας ελληνικης και ότι η χρήση της παρείχε πολλές διευκολύνσεις.

Στο εκτελεστικό αποσπασμα στάλθηκε χωρίς ντροπή το απαρέμφατο αν και δεν αποτελεί ιδαίτερο μέρος του λόγου αλλά ρηματικό ουσιαστικό.

Ας ασχοληθούμε λίγο με αυτά. Δεν θα λύσουν βέβαια το οξύ πρόβλημα της οικονομικής κρίσης. Αλλά και να ασχοληθουμε με το πρόβλημα της οικονομικής κρίσης νομίζετε ότι θα μπορέσουμε να το λύσουμε;

Η μετοχή είναι κλιτό μέρος του λόγου μαζί με το άρθρο, το ουσιαστικό, το επίθετο, την αντωνυμία και το ρήμα. Ανήκει στην υποκατηγορία των πτωτικών μερών του λόγου μαζί με άρθρο, το ουσιαστικό, το επίθετο, και την αντωνυμία . Το διδακτικό βιβλίο του ΥΠΕΠΘ αφιερώνει μια σελιδα μόνο στη μετοχή. Η μετοχή κατα τον Τζάρτζανο^[1] ειναι ρηματικό επίθετο, ονομάζεται δε μετοχή γιατί μετέχει στα χαρακτηριστικά και του επιθέτου και του ρήματος. Έχει διάθεση και χρόνο οπως το ρημα: ο γράψας είναι αυτός που έγραψε ενώ ο γράφων αυτός που γράφει τώρα αυτος που έχει ηδη γράψει λεγεται γεγραμμένος (και υπογεγραμμένος). Ομως εχει συντακτικά χαρακτηριστικά ουσιαστικού πχ. μπορεί να είναι υποκείμενο ενός άλλου ρήματος : «ο υπογράφων δηλώ».

Επισήμως τα ρηματικά επίθετα ονομάζονται τα επίθετα με τις παραγωγικές καταλήξεις -τεος & -τος που παράγονται από ρήματα με ενεργητική ή παθητική σημασία. -τέος, -τέα, -τέον. Δεν ειναι μετοχες γιατι δεν εχουν εγκλισεις.

Τα εις -τεος, -τεα, -τεον δηλώνουν πως πρέπει ή είναι ανάγκη να γίνει αυτό που σημαίνει το ρήμα από το οποίο παράγονται. Έχουν δύο συντάξεις*: την προσωπική και την απρόσωπη.

Τα εις -τός. -τή, -τον δηλώνουν αυτό που σημαίνει η μετοχή του ενεργητικού ή μέσου ενεστώτα, του παθητικού παρακειμένου και αυτό που μπορεί ή αξίζει να πάθει ό,τι σημαίνει το ρήμα από το οποίο παράγονται. Και αυτά εχουν δύο συντάξεις: την προσωπική και την απρόσωπη. πχ. Αγαπητός = αυτός που του αξιζει ή μπορει να αγαπηθεί.

Παραδείγματα απο τα Αρχαία Ελληνικά.

Θεραπευτέοι σοι εἰσὶν οἱ θεοί. Θεραπευτέον σοι τοὺς θεούς ἐστι. Οἱ γονεῖς εὐεργετητέοι εἰσὶ τοῖς παισί. Οὐδὲ τοῖς ἱππεῦσι προσβατὸν ἦν. Ἡμῖν ξύμμαχοι ἀγαθοί εἰσι, οἳ οὐ παραδοτέοι εἰσὶ τοῖς Ἀθηναίοις. Οὐ χρὴ ἀπελθεῖν ἡμᾶς ἀπράκτους. Ἐπιχειρητέον ἐστί σοι τῷ ἔργω. Ὁ Πειραιεὺς ἦν ἀφύλακτος καὶ ἄκλῃστος, εἰκότως. Ζηλωταὶ ὑπὸ πάντων ἀνθρώπων αἱ τιμαὶ αὐτῶν. Ταύτῃ ὑπερβατὸν ἦν τὸ περιτείχεισμα. Ταῦτα βατὰ καὶ τοῖς ἱπποζυγίοις ἐστί. Τῷ τοὺς αὑτοῦ αἰσχύναντι ἀβίωτόν ἐστι. Οὐκ ἐδόκει αὐτῷ δυνατὸν εἶναι ἀμαχεὶ παρελθεῖν. Οὐ θαυμαστόν ἐστι εἰ μὴ τούτων ἐνεθυμήθησαν; Οὐκ ἀμελητέον ἐστὶν ἡμῖν τῆς ἀρετῆς. Πειστέον ἐστὶ τῷ νόμω. Θεραπευτέον σοι τοὺς θεούς, τοὺς φίλους εὐεργετητέον, τὴν πόλιν ὠφελητέον, τὴν Ἑλλάδα πειρατέον εὖ ποιεῖν. Ἀρετῆς σοι μεταδοτέον τοῖς πολίταις, και το του Κάτωνος "καταστρεπτέα η Καρχηδών" (delenda Carthago).

Στην Νεοελληνική τα ρηματικά επίθετα κατάντησαν ουσιαστικά ή παρέμειναν επίθετα:

• αμελητέα ποσότητα
• αναδασωτέα περιοχή
• ανεξεταστέος μαθητης
• αποδοκιμαστέα συμπεριφορα ,
• αποδοτέος φόρος,
• απορριπτέος,
• αποστρατευτέος λογω προαγωγης νεωτερου του,
• Εκριθη αποφυλακιστέος ομοφωνια ανακριτου και εισαγγελέως,
• αφαιρετέος είναι ο αριθμός που πρέπει να αφαιρεθεί απο τον μειωτέο.
• Ο διαιρετέος [αριθμος] είναι αυτός που διαιρείται απο τον διαιρέτη.
• Πίνακας των εισακτέων [υποψηφίων],
• Γραμμάτια εισπρακτέα,
• Η συμπεριφορά σου ειναι καταδικαστέα
• καταφρονητέος,
• μειωτέος [αριθμός απο τον οποιο αφαιρειται ο αφαιρετεος[,
• μετεξεταστέος [μαθητής],
• Γραμμάτια πληρωτέα,
• πολλαπλασιαστέος [πολλαπλασιάζεται όσες φορες αναφερει ο πολλαπλασιαστης].
• συζητουν περι του πρακτέου,
• Δεν εκρίθη προακτέος,
• Η προτιμητέα λύση ειναι ...,
• Εκριθη ομοφωνως προφυλακιστέος ,
• σημειωτέον οτι ,
• Το αν εχει δικαιο* είναι συζητητέον,
• τα συμπεφωνημένα πρέπει να ειναι τηρητέα,
• Σύλληψη της φορολογητέας υλης

όπως και τα εις -τος

• ανακλητός,
• ανοικτός,
• αντικαταστατός,
• αντιληπτός,
• αντιστρεπτός,
• αγαπητός
• σεβαστός
• μακαριστός

Προσοχή! Δεν είναι ρηματικά επίθετα τα:

*) Εγω έχω μία σύνταξη και έκαναν 18 μήνες για να μου τήν δώσουν.

Επέζησαν πολλές μετοχές σε λόγιες φράσεις ή χρήσεις:

• Ο λαβών (Στο χωρο για υπογραφή της αποδειξης)
• Ο αιτών (Στο κάτω μέρος της αίτησης)
• Του ενάγοντος μη αποδεικνύοντος ο εναγόμενος απαλλάσεται (Δηλ. Το βάρος της αποδείξεως φέρει ο ενάγων).
• Οι συνεπαγόμενες επιβαρύνσεις
• Χορος μεταμφιεσμένων
• Τα συνειρημένα ρηματα.
• Ο Κατηγορούμενος
• Η περισπωμένη [λέξη]

και με αυξηση

• Ο υπογεγραμμένος (λάθος στο κατω μερος της δήλωσης. Σαν να λεει οτι εχει ήδη υπογραψει επι λευκου χάρτου, το σωστο να λεγεται και να γραφεται: Ο ΥΠΟΓΡΑΦΩΝ.
  Σε καμια περίπτωση δεν πρέπει να γράφεται «ο κάτωθι υπογράφων», ή, το χειρότερο: «ο κάτωθι υπογεγραμμένος» (αφου το «υπο-» σημαίνει ήδη «κάτω»).
• Ο επιτετραμένος μας στην Ουάσιγκτον
• Είναι επιβεβλημένο να στείλουμε μια ευχαριστήρια επιστολή.
• Μιλάει μια απηρχαιωμένη γλώσσα
• Το «απολλωλός» πρόβατον εγώ ειμί
• Είναι μια εσκεμένη ενέργεια
• Ταφικά μνημεία βρίσκονται εγκατεσπαρμένα σε όλη την περιοχή.
• Είναι εσφαλμένος αυτος ο εσπευσμένος τρόπος ενεργείας
• Εταιρεία εισηγμένη στο Χρηματιστήριο

Υπάρχουν μετοχες με λόγια παράδοση που χρησμοποιούνται και σήμερα, αλλά το ρήμα από το οποίο προήλθαν δεν χρησιμοποιείται ή θεωρείται εξεζητημένο:

• εξεζητημένος !
• ειρημένος
• ασκούμενος
• ηγούμενος
• επαπειλούμενος
• σοβούσα απειλη
• τον αντρειωμένο μην τον κλαις (ανδρούμαι)

Μερικοί λογοτεχνες, για να ξεχωρίσουν, προσπαθούν να χρησιμοποιούν με αδόκιμο τρόπο μετοχές της δημοτικής με την σύνταξη της Αρχαίας:

Ο Γιάννης Σκαρίμπας : «Ειδόντας με ο Ταπιάγκας» εννοεί «οταν με είδε» ή «τρέξαντας» αντί «αφού έτρεξε. »

Το Βατερλώ δύο γελοίων

Ο Οδυσσέας Ελύτης, με ασπίδα το Νόμπελ του, νομίζει οτι μπορεί να λέει «στο μελτέμι τα ορτσάροντας ... » ή «στο γαρμπή τ΄αρμενίζοντας ...» χωρίς να γίνεται καταγέλαστος.

Αξιον Εστι

Το πρόβλημα το έθεσε και έλυσε ξεκάθαρα ο Γιάννης Ρίτσος με τον στίχο του:

Εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε, αδελφέ μου, από τον κόσμο,
Εμεις τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο.

Το καπνισμένο τσουκάλι

Κοντολογίς: ο λόγος χρειάζεται για να επικοινωνούμε και οχι να επιδεικνύουμε πόσες περίεργες λέξεις ξέρουμε ή κατασκευάζουμε.

• Ο λεγάμενος αναφέρεται ειρωνικά για τον εξώγαμο ερωτικό σύντροφο κάποιας νεας.
• Ο παρατρεχάμενος βοηθητικός υπάλληλος, λέμε ομως ο «τρεχούμενος λογαριασμός» και οχι «ο τρεχάμενος».
• Ο προϊστάμενος
• Ο «επί ξύλου κρεμάμενος» όμως υπάρχει στην Παλαιά Διαθήκη (ρ. κρέμαμαι)!
• Ο Ιησούς ως «τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος» έγινε αιτία για παρερμηνεία και δημιουργία της λανθασμένης έννοιας «ζωή χαρισάμενη» = σημαίνει χαρισμένη ζωή και οχι «τρισευτυχισμένη ζωή», όπως το εννοούμε. Συντακτικά ο Ιησούς ήταν «ο χαρισάμενος την ζωή». Η ζωή αναφέρεται χωρίς άλλο επίθετο (θα μπορούσε να ήταν «την αιωνίαν ζωήν χαρισαμενος»).

• Ουαί τοις ηττημένοις
• Αλι στον γαμημένο και τον δαρμένο.
• Ο παθός μαθός
• Αλίμονο στο δαρμένο ωςπου να 'ρθουν οι κριτάδες.
• Αλι στον παντεχούμενο στης γειτονιάς το δείπνο.

Λιγότερο ζωντανό απο την μετοχή, το απαρέμφατο επιζεί :

• σε γνωστές φράσεις (Απαγορεύεται το καπνίζειν, το πτύειν)
• σε παροιμίες ή ρητά («το Λακωνίζειν εστι φιλοσοφείν», «Φύσιν πονηράν μεταβαλλείν ου ράδιον», «σκληρόν προς κέντρα λακτίζειν»,«Θαρσείν χρη», «Αμύνεσθαι περι πάτρης»)
• σε εκκλησιαστικες φράσεις («... εις το υμνείν και δοξάζειν το πάντιμον και μεγαλοπρεπές όνομά σου»)
• σε διάφορους όρους («δεν εχω δούναι λαβείν μαζί του» :δοσοληψίες ή το «dare e avere» των Ιταλών που έγινε νταραβέρι).
• ουσιατικοποιημένο («το φαγείν»: που εγινε φαϊ, «το φιλείν» που έγινε φιλί, «το έχειν» που έγινε το έχει = η περιουσια, ο,τι έχει κάποιος).

Η μετοχή, τα ρηματικά επίθετα, το απαρέμφατο ζούν μέσα στην ομιλουμένη γλώσσα.

Εχουν σφηνωθεί σε διάφορες φράσεις. εκφράσεις και παροιμίες και παραμένουν παραδεκτά στοιχεία της ομιλουμένης.

Δεν πρέπει να δαιμονοποιούμε και να εξορκίζουμε την χρήση τους ούτε να υπερβάλλουμε με εξεζητημένες μετοχές ή χρήσεις (πχ. «συνελόντι ειπείν») όταν μπορούμε να πούμε το ίδιο πράγμα με απλά λόγια.

Ενας χρυσός κανόνας είναι «Φαντάσου το ακροατήριο ή τους αναγνώστες σου. Θα καταλάβουν όσα λες όπως εσύ τα εννοείς;»

1) 707 - Αχιλλεύς Τζάρτζανος - Γραμματικη της αρχαίας ελληνικής Γλωσσης - Εκδ. Καλοκαθη

2) 738 - Μανόλης Τριανταφυλλίδης - Νεοελληνικη Γραμματικη - ΟΕΣΒ

3) 131 - Γ. Μπαμπινιώτη - Ετυμολογικό Λεξικό

4) 207 - Κ. Στρατηγάκης - Παροιμίες - Ρητά - Γνωμικά Νεοελλήνων - Βυζαντινών και Αρχαίων - Σαββάλας