Τακτικό αριθμητικό για το «φορά»

Στο δεύτερο βολή (η άνευ άρθρου βολή ηχούσε σαν ουδέτερο) . Οταν θα έρθει η επόμενη φορά.

Στην επτανησιακή διάλεκτο χρησιμοποιουν το βολά αντι του φορα.
πρβλ. επτανησιακό όρκο

«Να ροκανίσω τα κόκκαλα της νόνας μου!» (κατ΄ιδίαν «Αγκαλά και δεν έχει γιατί της ροκάνισα την προηγούμενη βολά»).

Οσο πατάει η γάτα.

Ελαφρία, επιδερμική επαφή επαφή. Ακροθιγώς.

Απο το gradus Eng. grade, Fr. Grade, It. Grado συνώνυμο του βαθμός.

Αν το αφήσεις [το κρασί] στο βαρέλι ανεβαίνουν τα γράδα του [ οινοπνευματικοί βαθμοι].

«Σ΄εστειλε ο πρώτος τα νερά
να πας για να γραδάρεις ...»

Ν. Καβαδιας - «Θεσσαλονίκη»

Οταν το καράβι κάνει νερά ο πρώτος μηχανικός φροντίζει να μετρηθεί η στάθμη, το ύψος τους-

Ελάχιστη ποσότητα χρημάτων
«δεν έχει ούτε γρόσι».

και παροιμία

Σαν εχεις γρόσι εχεις γνώση.
Αλλα η ιδια φράση χρησιμοποιειται σημερα με την δεκαρα, τη δραχμη, το φράγκο που έχουν όλα, εδω και χρόνια, αποσυρθεί απο την κυκλοφορία.

Δεν έχω δεκάρα/δραχμή/φράγκο/ψιλά > άψιλος.

Νόμισμα ευτελούς αξιας. Δέκα λεπτά. Ποιοτικά δηλωνει και τον ευτελή ανθρωπο "Ανθρωπος της δεκάρας", "δεκαρολόγος".

Μονάδα αδιαφορίας. Δεν δίνω δεκάρα για τη γνώμη του.

Το δράμι είναι μονάδα μέτρησης βάρους που χρησιμοποιούταν στην Ελλάδα μέχρι το 1959. Τα 400 δράμια ισοδυναμούσαν με μια οκά. Ένα δράμι στην Ελλάδα ήταν ισοδύναμο με 3,203 γραμμάρια. . Η λέξη είναι αντιδάνειο και προέρχεται από το αραβικό ντιράμ (ή ντιρχάμ), το οποίο με τη σειρά του προέρχεται από τη αρχαία δραχμή.

Μεχρι να ανακαλυφθει το ξενοφερτο IQ (Inrelligence quota), η εξυπνάδα και η λογικη μετριώταν με το δράμι: Η έκφραση «τα έχει τετρακόσια» αναφέρεται μεταφορικά σε άνθρωπο που έχει πλήρη επίγνωση και λογική (δεν του λείπει κανένα από τα 400 δράμια που συνθετουν μια οκά).

Η λέξη χρησιμοποιείται και μεταφορικά για να δείξει την πολύ μικρή ποσότητα, όπως στην έκφραση "δεν έχει δράμι μυαλό" (δεν έχει σχεδόν καθόλου μυαλό - δεν είναι έξυπνος). Μου δινει κατι με το δράμι θα πει σε μικρές ποσοτητες.

Δραχμή εκτός απο το νόμισμα ονομάζεται και η πρέζα (Δραχμή: απο το αρχαιο δράττομαι). Ο κατέχων 6 οβολούς ή οβελούς (σουβλες=εσχάτη νομισματική μονάδα) ειχε μια (πρέζα, φούχτα) οβελούς ήτοι μια δραχμη (που κατάντησε νομισμα). Το νομισμα ειναι απο τις νομισματικες μονάδες που μπορει κανεις να σκοτώσει. (πρβλ. δραχμοφονιάς). Ως νόμισμα έχει ψυχή αλλά με άγνωστα χαρακτηριστικά γιατι ολοι διερωτώμαστε «τι ψυχή έχει μια δραχμη;*».

*Αλλα και ένα ευρώ.

μια δραχμή αλάτι = μια πρέζα αλάτι
Ν. Τσελεμεντέ - Μαγειρικη

presa από το Λατινικό. prensa (θηλ.) από το prensus— prehensus . Απαρέμφατο του prehendere ή prendere = παίρνω, λαμβάνω, οικειοποιούμαι. Η λήψη, το άδραχμα.

πρβλ. πρίζα: απο οπου παίρνουμε ηλεκτρικό ρεύμα.

Ο αιώνας αλλά και η εποχή. Γενικά μεγάλη χρονική περίοδος.

Χρόνια και ζαμάνια έχουμε να σε δούμε.

Ο Μουσταφάς έγινε κάτωχρος, αλλά δεν είπε τίποτε. Ο Παπαδογιάννης όμως εξηκολούθησε την πρόκλησιν την οποίαν ήρχισεν η μαχαίρα: - Και πώς σου φαίνονται, Μουσταφ’ αγά, τα καινούργια ζαμάνια;

Γ. Κονδυλάκη - Διήγημα «Η καμπάνα»

Μέτρο βροχόπτωσης, εκτός των προβλεπομένων απο την επίσημη μετεωρολογική ορολογία. Το «βρέχει καρεκλοπόδαρα» ειναι συνώνυμο του βρέχει ραγδαίως. Παρόμοιο «βρέχει παπάδες»* ή «βρέχει καλαπόδια.»

*Ισως και μέτρο συμφοράς, σαν να μην μας φθάνανε οι παπάδες που έχουμε και που πληρώνουμε και από τον πολύπαθο κρατικό προϋπολογισμό.

Μέτρηση γωνίας. 1 καρτίνι είναι ένα τέταρτο της μοίρας.

Μας έσφιξε το kuro siwo σαν μια ζώνη
κι' συ κοιτάς ακόμη πάνω απ΄το τιμόνι,
πως παίζει ο μπούσουλας καρτίνι με καρτίνι.

Ν. Καβαδίας - kuro siwo

Από το Ιταλικο quarto = ένα τέταρτο (1/4)

Μονάδα βάρους

ειν΄αλαφρύ για πιάσε το δεν πάει ουτ΄ενα κάρτο

Συντασσόμενο με τα αναμονής σημαντικά σημαίνει: «επι πολύ χρόνο»

περίμενα τρείς ώρες σαν κερατάς

με πληρωμης σημαντικα σημαίνει αδίκως

πληρωσα και το προστιμο σαν κερατάς. (πρβλ. κερατιάτικα)

Μοναδα ταχύτητας πλοίου, μετριέται με το δρομόμετρο.

Ελάχιστη ποσότητα υγρού (βλ. και στάλα)

έτρεχε το νερο κόμπο-κόμπο

Συνηθέστατη - απο το ακόντιο ακοντίζω > κοντός > κονταίνω> κοντεύω

κυρ- Κωστάκη έλα κοντά (πλησίασε)

Του κόστισε κοντά ένα εκατομμύριο (περίπου, κατά προσέγγιση)

Οι αρχαιοι έλεγαν λίθου βολή

ελαχιστο ποσο

Πχ.« εχει μυαλό [όσο ένα] κουκούτσι »

(πρβλ. το κερατιον=ξυλοκερατο που εγινε καράτι και χρησιμοποιειται για μετρηση βαρους χρουσου. δηλ. για λιγες ποσοτητες).

Με αργο χρονο ή ρυθμο

Λάου-λάου το πηγαίνεις
να ξαναγινώ εργένης.

Στίχοι: Γιώργος Μουφλουζέλης

Μετρο ευαισθησίας. Ο υπέρμετρα ευαίσθητος λεγεται "Μυγιάγγιχτος". Αλλά και για τον φίλερι, τον καβγατζή λέμε : "δεν σηκώνει μύγα στο σπαθί του". Δημιουργει καβγάδες με το παραμικρο.

Μέτρο εντάσης μάχης, συμπλοκής, καβγά με πυροβολισμούς: «Θα φάει η μύγα σίδερο και το κουνούπι ατσάλι»

ένα λεπτό ειναι το 1/60 της ώρας διαιρειται σε δευτερόλεπτα.(που λεγονταν στο Μεσαίωνα και λεπτεπίλεπτα)> μυγιάγγιχτος

Σημαίνει μικρό χρονικό διάστημα

Λέγεται και λεφτό.

«Για περιμενε ενα λεπτό» (ήτοι 60 δευτερολεπτα).

Μικρό πάχος: λεπτό= αδύνατο

Νομισματική υποδιαιρεση (σεντ, εκατοστό).

Η δραχμή εχει εκατό λεπτά. Το όνομα τους το πήραν γιατί ήταν πραγματικά λεπτά, δεν είχαν το πλαχος των συνήθων νομισμάτων. Το ευτελές της αξίας τους δεν επέτρεπε την χρήση μεγάλης ποσότητας μετάλλου.

Χρήματα : Βγάζει λεφτα. Βγάζει λεφτά με ουρά = κερδίζει πολλά.

Πρβλ. Παιδικό ομαδικό παιχνιδι «Ενα λεπτό κρεμμύδι, γκεο βαγγεω.»

Ο αρχαιος μόδιος. μοναδα μετρησης σιτηρων αλλα και εκτασης χωραφιου που αντιστοιχει στη καταναλωση ενος μοδιου σπορου.
«Και θυμηθω τα νιατα μου
και κανω σαν πουλαρι
και σπειρω τα μυαλούδια σου
σ΄εννια μοδιώ[ν] χωράφι.»
Δημοτικο - Ο Διγενης κι ο μαυρος του.

Μετραει γωνιες (ο κυκλος έχει 360 μοίρες)

Μετα τις εκλογές έκανε στροφή 180 μοιρών (τελείως αντίθετη κατεύθυνση)

Μετρο για λίγο φαγητό, ο αρχαίος βλωμός ή ψωμός Bucca Bocca lat. > Βουκελλάριος > Βούκινο

Δεν μ΄αφήνεις να φάω μια μπουκία ψωμί!

Ανάλογο με τον πήχη

σαράντα μπράτσα δίμιτο
εκάμαν σου μια βράκα
Δημοτικο

Δεικτικό μόριο. Οταν συνοδευεται με την επιδειξη μήκους τινός δια του πήχεως ή του δακτύλου σημαίνει ικανοποιητικό μήκος. Γι΄αυτο το λόγο προτάσσεται ή έπεται συνήθως και η φράση "με το συμπάθειο".

πρβλ. το γνωστό ανέκδοτο του Μπόμπου

«Νάνος, αλλά τι νάνος με μια ψ$%^#&άρα να!»

Φαίνεται μάλιστα ότι ο Μπόμπος είχε διαβάσει τον Ησύχιο* που στο λεξικό του αναφέρει

Νάνος: επί των μικρών, ως νάνον και αιδοίον έχοντα μέγα. Οι γουν νάνοι μεγάλα έχουσιν αιδοία.
Ησυχίου Λεξικό Τομ. Δ. Σελ. 141.

Ο Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς ή Αλεξανδρινός ήταν Έλληνας γραμματικός που άκμασε κατά τον 5ο αιώνα (μ.Χ.) και συνέγραψε το γνωστό «Λεξικό Ησυχίου» που θεωρείται απ΄ όλα τα σωζόμενα το πλουσιότερο και σπουδαιότερο.

«Μιά τσιπούρα τόοοοση, με το συμπάθειο»

Ποντική διάλεκτος*.

1) Αν συνεκφέρεται με το αριθμητικο «ένα» πχ «ένα ξάι» σημαίνει «κάτι λίγο»

2) Σε ερωτηματικες και αρνητικές προτάσεις σημαίνει «καθόλου»

πχ «Ξάι θέλεις να ελέπ'ς άτον;» (θέλεις να τον δείς λίγο;) ή «Ξάι φαείν κ΄έχω». (δεν εχω καθόλου φαγητό).

Από το βυζαντινό εξάγιον (μέτρο στερεών χύδην) .
Ενα ξάι καφε φέρε με, αμα ασσον Ιωαννίδην.

Εξάγιον απο το Λατ. sextula: 1/6 της ουγκιάς

* Α. Παπαδόπουλου - «Ιστορικόν Λεξικόν της ποντικής Διαλέκτου»
Αρχείον Πόντου - 1961

Στο Κρητικό Ιδίωμα, χρησιμοποιείται η λέξη σκιαουλιάς ή σκιά ολιάς, σκια+γουλιας = λίγο (χρονικά κυριώς)

Νόμισμα αλλά και ελάχιστο χρηματικό ποσό

«δώστε τον οβολόν σας για την ανακαίνιση του ναού» λενε οι παπάδες εννοώντας: «λίγα χρήματα».

Φυσικα δέν κυριλεκτουν γιατι ενας οβολος δεν ειχε ποτε μεγαλη αξια. Ειναι σχημα λόγου. Απο τη στιγμή που θα τον δώσετε, πάντως, η τυχη του οβολού σας ειναι άδηλος και τα λεφτα πανε Κύριος οίδε που. Ο οβολός ξαναέζησε στα χόονια 1818 -1833 στα Επτάνησα. Στην Επανησιακή διάλεκτο λενε «τα όβολα» αντι τα λεφτά ή τα χρήματα.

Μονάδα μέτρησης βάρους. Αλλά και σημαντική ποσότητα. Μονάδα μετρησης της αποτελεσματικότητας του ξυλοκοπήματος «τον εκανε διακοσιες οκαδες στο ξυλο».

Επειδή μετρούσε και τα αγαθά που πουλιώνταν χύμα η έκφραση "της οκάς" σημαίνει κακής ποιότητας.

Η φραση "με την οκά" σημαίνει άφθονο.

Πρβλ. Ρεμπετικο

Στην Περσία το χασίσι
το πουλάν με την οκά

Σημαίνει και το δοχείο μετρησης κρασιού, μια οκα κρασί το οποιο ονομάσθηκε και σκέτο «κρασί». πρβλ. «Παιδί! Πιάσε ένα κρασί» = μια οκα κρασί.

Με λεν μπεκρη
που το΄χουν βρεί
αφού ρουφώ τη μέρα
τρια κρασιά
στην καθησιά
και δύο παραπερα

Όλη την ημέρα πρβλ. και οληνυκτίς αντί ολονυκτίς

«Τριάντα πέμπει καθ' άργά
καί τάσσει τους και δωρα.
Λέγει τους να γυρίζουσιν
οληνυκτίς τη Χώρα.»

306, Ο ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ, Β. ΚΟΡΝΑΡΟΣ, ΓΑΛΑΞΙΑΣ, 1968. σ.30

Συν. ουλιά

Στο Κρητικό ιδίωμα πάντοτε ως «μια ουλιά» = σε μιά στιγμή, σε λιγο, υστερότερα. Απο τό γουλιά. «Να θέσω μιά ολιά» και σκιαουλιάς
Να καθήσω λίγο. Λέγεται με χρονική και με ποσοτική σημασία.

Περσική μονάδα μηκους 6.500 μ. περιπου

Μεταφορικά: Οι αποψεις του απέχουν παρασαγγας απο τις δικές μας

Διαρκεια ελαχιστου χρονου.

Η δουλειά πρέπει να γίνει στο πατ-κιουτ, δεν υπαρχουν χρονικα περιθωρια. τουρκ.

Συνών. πιτς-φυτίλι.

Μόνον τα εμφανή. χρήση κυρίως σε θέματα καθαριότητας, επιπόλαιο καθάρισμα χάριν συντομίας ή λόγω οκνηρίας.

Καθάρισε μόνο όσα βλέπει η πεθερά

Μουσικό κομμάτι ελάχιστης διάρκειας όπως η πενιά του εγχορδου, λίγη μουσική

Πάμε ν΄ακούσουμε μια πενια.

«Δέκα παλικάρια στήσανε χορό
στου Καραϊσκάκη το κονάκι
πέφταν τα ντουβάρια από το χορό
κι από τις πενιές του Μιχαλάκη»

Στίχοι: Παπαδόπουλος Λευτέρης

Μπόι δυο πήχες, κόψη κακή

Το ανακοινωσε η ΑΘΛΗΤΙΚΗ με πηχυαίους τίτλους.
Γ. Σουρής - Η ζωγραφιά μου

Η γνωστή Βρετανική μονάδα μήκους. Αλλα στην έκφραση «με το ένα πόδι στον τάφο / λάκο» είναι μέτρο μεγάλης ηλικίας. Με αυτήν δηλώνεται ο εσχατόγηρως, ο κρονόληρος.*

* Κρονοληρος ειναι αυτός που ξεγέλασε (λήρος= κοροιδια) τον Χρονο-Κρόνο και δεν πέθανε ακόμα.

Ποσοτική μονάδα επιθυμίας, ορέξεως

«πεινάω σαν πούστης» συνώνυμο του «πεινάω σαν λύκος»

* δεν ξέρω γιατί οι πουστηδες πεινάνε περισσότερο απο τους άλλους ανθρώπους. Πιθανόν να προήλθε από «το θελω σαν πούστης». Επίσης δεν νομίζω να αναφέρονται ομοφυλόφιλοι λύκοι στην Ζωολογία.

Από το πράγμα < πράττω

Στο κρητικό ιδιωμα σημαινει:

1. περιουσία: Το πράμα της νύφης = η περιουσία της νύφης. Αλλά και τα πρόβατα (νοούμενα ως βασικό περιουσιακό στοιχείο, πρβλ. pecus, pecunia) > «σφίγγουν τά πράγματα» > τα πρόβατα παύουν να είναι τρυφερά, το κρέας τους σκληραίνει = αρχίζουν οι δυσκολίες.
2. τίποτε. Διάλογος : - Ιντά 'χεις; - Πράμα!
3. Μικρή ποσότητα ή, κάτι τι.

- Πε πράμα και για τ’ άλλα παιδιά.

Δηλ. Πες κάτι και για τα άλλα παιδιά

4. Μέτρο ποιότητας

«Πρώτο πράμα». Αλλά και «Δεύτερο πράμα».

Λεγεται και για το φύλο : παιδάκι πράμμα,

και γω που λες παιδακι πράμα
πότε ταμπής - πότε γκαρσόνι

Λ. Παπαδόπουλου - Καφενείο

Επιτρέπεται εσύ, κοριτσι πράμα, να μιλάς έτσι;

Στο Κρητικό ιδίωμα ειναι μέτρο δημητριακων, το 1/4 μουζουριού. Στην ουσία είναι το δοχείο αυτής της χωρητικότητας απο πράττω, πράσσω = πουλάω (πρβλ. πρατήριο, μεταπράτης) η κατάληξη -ικο παραπεμπει σε δοχείο κατά το λαδ-ικό. Πρβλ. και σχετική μαντινάδα

Τσεκίνια με το πρατικό να ρίξεις στημ ποδιά μου ...

Κρητική μαντινάδα

Τσεκίνια = χρυσά νομίσματα.

Τα τσεκίνια ενος πρατικού = 3 οκάδες = 1,28 * 3 = 3,84 κιλά .

Απο το Λατ. Rubus ή το Ελληνικό ρόμβος απο τους ρόμβους (σφαιρίδια) του αβακα, αριθμητηριου που χρησιμοποιείται μεχρι και σημερα στο μπιλιάρδο. Μετρηση βαθμολογιας σε παιχνίδι συνώνυμο του βαθμος ή ποντος.

«Τον περνάω τρεις ρούμπους.»

«Όποιος πετύχει κέντρο παίρνει τρεις ρούμπους». (Στοχος με Βελακια)

Πλήρης περιφορά του στίβου του ιπποδρομίου (Βυζ) συνώνυμο μίσος (missio) (πρβλ. space, espace, spazzio).

Ο Ηνίοχος για να κερδισει ένα βάϊον επρεπε να συμπληρώσει 7 σπάτια.

161, ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΜΟΣ Γ,
ΦΑΙΔΩΝ ΚΟΥΚΟΥΛΕΣ, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, 1952.

Ο στάδιος ή το στάδιον ήταν αρχαία μονάδα μετρήσεως (100 ὀργυιές ή 6 πλέθρα ή 600 πόδες, 1/8 το Ρωμαικού μιλλίου). Ετυμολογείται από το ίστημι και σημαίνει σταθερος.
Σήμερα το στάδιο δηλώνει και τα μικρότερα τμήματα μιάς χρονικής σειράς ή εξέλιξης.

Η αρρώστια βρίσκεται στο πρώτο της στάδιο.
Τό έργο είναι ακόμα στο στάδιο της μελέτης.

Παράγωγα: Σταδιοδρομία.

Ομόρριζα: σταθερά, στάθμη, στάσις, στατήρ, σταλίκι, στάμνα,σταυρός κλπ

Στάδιον σήμαινε και τον αγώνα δρόμου ενός σταδίου(> σταδιοδρομώ), και το κτήριο (πρβλ. Παναθηναϊκό Στάδιο)

σταγών < στάζω <σταλάζω

Δειγμα ελάχιστης ποσότητας.
«Δεν μ αγάπησες μια στάλα»

«Δωσ μου μιά στάλα νερό»

Μονάδα μετρησης εμβαδου. Απο το στρέφω (οταν το βωδι που οργωνε εστρεφε κατα 180 μοιρες) αλλα και τα αρόσιμα εδαφη γενικως.

Όργωνα στα ρέμματα τ΄αφεντός τα στρέμματα.

Κ. Βάρναλης - Η μπαλάντα του κυρ-Μέντιου

Ελάχιστος χρόνος πριν από κάποιο συμβάν.

Τον πρόλαβα στο τσάκ. Συνών. στο παρά πέντε

Μονάδα χρόνου. Η ώρα είναι από τις μονάδες χρόνου που μπορεί κανείς να σκοτώσει, ή να του τήν φάνε.

«Λύνει σταυρόλεξα για να σκοπώνει την ώρα του»

«Τι μου τρώς την ώρα με τις ανοησίες σου»

Εκτος απο το γνωστο 1/24 της ημερας. Σημαινει, ιδιως στον πληθυντικο, μεγαλο χρόνο. Κυρίως χρόνο αναμονής.

Περιμενα πολλή ώρα*.

Με είχε και περίμενα με τις ώρες.

Βεβαια σημαίνει και τον κατάλληλο καιρό

«πέθανε πριν της ώρας του»,
«Εδώ και τώρα ήρθε η ώρα»
Ανδρέας Παπανδρέου

ή ακατάλληλο

«βρήκες την ώρα να ζητήσεις αύξηση.»

* Μια συγκεκριμενη μοναδα χρονου δεν μπορει να ειναι πολλή ή λίγη. Η φαινομένη διάρκεια είναι μεγαλύτερη όταν περιμένεις.